Đền Hai Bà Trưng nằm tại xã Mê Linh, huyện Mê Linh ở phía Bắc của Thủ đô Hà Nội. Nơi đây là vùng đất địa linh nhân kiệt, có bề dày truyền thống lịch sử – văn hóa cách mạng lâu đời; chính là quê hương của Hai Bà Trưng – hai vị nữ Vương ghi công đầu trong lịch sử đấu tranh giữ nước của dân tộc với cuộc khởi nghĩa vào mùa xuân năm 40 (sau Công nguyên).
Đền thờ Hai Bà Trưng tọa trên khu đất cao thoáng đãng, nhìn ra đê sông Hồng, với diện tích 129.824 m2. Theo thuyết phong thuỷ, đền tọa lạc trên thế đất “Trán con voi trắng” trong hình cao “Bạch tượng uyên hồ” (voi trắng uống nước trong hồ), đến nay vẫn còn vết tích của những nơi như ao Mắt Voi, vòi voi và hồ Ao bàng; chạy vòng phía trước đền là đường kéo quân của Hai Bà Trưng xưa kia. Sau đền là khu vực thành cổ gồm 2 lớp: Trong là thành, ngoài là quách, người dân gọi là Thành Ống.
Đền Hai Bà Trưng còn có tên gọi là đền Hạ Lôi. Ngôi đền linh thiêng thờ Hai Bà Trưng, liệt nữ anh hùng của dân tộc là Trưng Trắc và Trưng Nhị – những người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa đánh đổ ách thống trị nhà Đông Hán vào những năm 40-43 sau công nguyên, giành lại nền độc lập tự chủ của đất nước.
Theo chính sử, Hai Bà Trưng quê ở làng Hạ Lôi, xã Mê Linh, huyện Mê Linh (Hà Nội). Cha là quan Lạc tướng huyện Mê Linh nhưng mất sớm, mẹ là bà Nguyễn Thị Đoan (tên tục gọi là bà Man Thiện).
Tương truyền, làng quê có nghề trồng dâu nuôi tằm, Hai Bà Trưng là hai chị em sinh đôi, bà chị có tên là Trưng Trắc, em gái có tên Trưng Nhị. Từ nhỏ, Hai Bà Trưng được mẹ mời thầy giỏi trực tiếp dạy bảo nên khi lớn lên đều văn võ song toàn, có lòng thương dân và ý chí tự lập. Năm 19 tuổi, bà Trưng Trắc kết hôn với ông Thi Sách, con quan Lạc tướng thành Chu Diên (vùng Sơn Tây ngày nay) cũng là người có ý chí quyết tâm chống giặc Hán đô hộ.
Ngày nay, đền thờ Hai Bà Trưng được lưu giữ và tôn tạo trang hoàng với nhiều hạng mục: Cổng đền, nhà khách, nghi môn ngoại, nghi môn nội, gác trống, gác chuông, nhà tả – hữu mạc, tam tòa chính điện thờ Hai Bà Trưng, đền thờ thân phụ – thân mẫu hai bà và Sư phụ, Sư mẫu của hai bà, đền thờ thân phụ, thân mẫu ông Thi Sách và ông Thi Sách, đền thờ các nữ tướng triều Hai Bà Trưng, đền thờ các nam tướng triều Hai Bà Trưng, nhà bia lưu niệm Hộp thư bí mật của đồng chí Trường Chinh, hồ bán nguyệt, hồ mắt voi, suối vòi voi, hồ tắm voi, thành cổ Mê Linh… Nơi đây trở thành điểm du lịch tâm linh hấp dẫn quan trọng của huyện Mê Linh và du khách thập phương.
Nghi môn nội gồm một gian, hai dĩ, với bờ nóc, bờ dải đắp hình hoa chanh, hai bên đầu hồi đắp hai đầu rồng, phần khúc nguỷnh đắp hai con nghê gắn sứ trong tư thế chầu vào nhau, bốn góc đao uốn cong, bộ vì đỡ mái làm kiểu “thượng chồng rường, hạ kẻ chuyền”.
Hòn đá thề lưu giữ lời thề của Hai vị Vua Bà được đặt trang trọng ngay sau cổng tam quan.
Đền thờ Hai Bà Trưng: Tòa tiền tế gồm 7 gian, 2 dĩ, xây theo kiểu tường hồi bít đốc, bờ nóc đắp kiểu bờ đinh, hai đầu đắp hình con đấu, đầu hai bờ dải đắp hình phượng vũ.
Phía trước tiền tế có đôi voi đá trong tư thế quỳ chầu vào nhau.
Hai cổng nhỏ với mái làm theo kiểu “chồng diêm”, mái uốn cong. Nối hai cổng nhỏ là hai bức “cánh phong”, phía trước có cột trụ biểu, đỉnh trụ hình trái giành, các ô lồng đèn đắp nổi tứ linh.
Nhà trung tế gồm 5 gian, 2 dĩ, xây kiểu tường hồi bít đốc, bờ nóc đắp hình hoa chanh, chính giữa đắp hổ phù, hai mái kiểu chồng diêm… phía trước trung tế có lư hương đá.
Hiện nay, trên địa bàn huyện Mê Linh ngày càng có nhiều điểm du lịch hấp dẫn, thu hút sự quan tâm của khách du lịch, tham quan yêu thích khám phá du xuân chiêm bái cầu phúc, cầu tài; dã ngoại những ngày cuối tuần, tìm về chốn an tĩnh để hòa cùng thiên nhiên; đặc biệt là điểm đến văn hóa tâm linh đền Hai Hà Trưng với truyền thống và lịch sử hào hùng của dân tộc là lựa chọn số một khi du khách đến với Mê Linh.
Di tích đền thờ Hai Bà Trưng đã được Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2013.
Đền thờ Hai Bà Trưng được xây dựng ở vị trí đắc địa, chính nơi Hai Bà sinh ra, lớn lên, tế cờ khởi nghĩa giành thắng lợi, xưng Vương và định đô ngay từ những tháng năm đầu sau Công nguyên năm 40-43.
Đây còn là nơi lưu giữ nhiều di vật quý, đa dạng, phong phú về chủng loại và chất liệu như: Gỗ, đá, đồng, sứ, giấy… trong đó di vật gỗ chiếm đa số. Các di vật có niên đại từ triều Nguyễn như hoành phi, hương án, đại tự, câu đối, khám, kiệu, tượng thờ… được chạm khắc công phu, tinh xảo, với các đề tài trang trí: Rồng mây, hoa lá, văn triện, hổ phù… là những tác phẩm nghệ thuật thể hiện bàn tay tài hoa, khéo léo và tinh tế của ông cha ta trong nghệ thuật tạo tác, phản ánh nhiều mặt của đời sống xã hội và những ước vọng về cuộc sống tốt đẹp hơn.
Lễ hội đền Hai Bà Trưng ở Mê Linh biểu thị lòng tôn kính của quê hương đối với Hai Bà. Cứ năm năm một lần, nhân dân trong làng lại tổ chức rước kiệu Hai Bà Trưng, kiệu Thành hoàng làng Hạ Lôi.
Nhân dịp này, huyện Mê Linh vinh dự đón nhận quyết định huyện đạt chuẩn nông thôn mới, đón nhận Huân chương Lao động hạng 3, lễ công nhận Di tích quốc gia đặc biệt đền thờ Hai Bà Trưng là điểm đến du lịch.
Nhằm quảng bá thương hiệu hoa của thủ đô tới các địa phương, nhân sự kiện lễ công nhận Di tích quốc gia đặc biệt đền thờ Hai Bà Trưng là điểm đến du lịch, huyện Mê Linh dự kiến tổ chức Festival hoa trong 3 ngày từ 9-11/12 tại dọc tuyến đường dẫn vào đền thờ.
