Tôn Thọ Tường là một trong những nhà thơ tài hoa bậc nhất của miền Nam vào nửa sau thế kỷ 19. Những cuộc xướng họa giữa ông với các danh sĩ: cựu Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt và cử nhân Phan Văn Trị để lại cho đời nhiều bài thơ trác tuyệt về một thời kỳ lịch sử đầy biến động. Song, về hành trạng ông ít được biết đến.
Hầu như trong suốt thế kỷ 20, mới chỉ có một tác giả duy nhất viết tác phẩm riêng về cuộc đời của Tôn Thọ Tường. Đó là ông Khuông Việt, tác giả quyển Tôn Thọ Tường do Nhà Cảo Thơm xuất bản năm 1942.
Sách Tôn Thọ Tường do Nhà Cảo Thơm xuất bản năm 1942
Dù bỏ ra nhiều công tìm hiểu, nghiên cứu, tác giả Khuông Việt cũng chỉ hoàn thành được một tập sách khổ nhỏ dày 150 trang, viết về cuộc đời và tác phẩm của Tôn Thọ Tường.
Riêng về dung mạo của ông, có thể nói là suốt thế kỷ 20, chưa ai có dịp được nhìn thấy, kể cả ông Khuông Việt. Mãi đến thập kỷ thứ hai của thế kỷ 21, lần đầu tiên mọi người được nhìn thấy hình ảnh Tôn Thọ Tường qua việc Thư viện quốc gia Pháp công bố bộ ảnh chụp nhiều thành viên sứ bộ Phan Thanh Giản và phái bộ Rieunier, được cử tháp tùng để hỗ trợ sứ bộ.
Bức ảnh của Tôn Thọ Tường được nhà nhiếp ảnh Pháp Jacques-Philippe Potteau chú thích là: “Ambassade Cochinchinoise à Paris. 1863. Bâ-Thuang, 38 ans. Annamite né à Saïgon. (Annam), 1er lettré de l’Ambassadeur et préfet de Saïgon; assis de face en grand costume”, nên không mấy người nhận biết đó là ảnh chân dung của Tôn Thọ Tường.
Riêng người viết bài này sớm nhận ra ông nhờ có may mắn đọc thấy trong công báo Pháp vào các thập niên 1860 – 1870 nhiều văn kiện bổ nhiệm Tôn Thọ Tường mà chẳng bao giờ ghi đúng và đủ họ, tên, chữ lót của ông. Thường thì chỉ đề Phu Ba Tuong hay Phu Ba Thuong, và ngay cả Tôn Thọ Tường khi ký tên dưới các thư từ, tờ trình, cũng thường chỉ ký hai chữ Ba Tường.
Bức ảnh của Tôn Thọ Tường của nhà nhiếp ảnh Pháp Jacques-Philippe Potteau
Cây bút chủ lực của Bạch Mai thi xã
Tôn Thọ Tường sinh năm 1825 tại huyện Bình Dương, trấn Phiên An, là bạn học của Nguyễn Thông – từng làm Đốc học tỉnh Vĩnh Long, Nguyễn Hữu Độ – từng là Tổng đốc Hà Nội.
Năm 1855, trong kỳ thi Hương tại trường thi Gia Định, ông làm bài văn rất hay, song do phạm trường quy mà bị đánh hỏng. Về sau, vua Tự Đức và triều đình xem lại bài thi của Tôn Thọ Tường, ai cũng tiếc cho một văn tài.
Trước khi cộng tác với Pháp, Tôn Thọ Tường nổi tiếng về tài làm thơ. Ông là cây bút chủ lực của Bạch Mai thi xã, trong đó có Phan Văn Trị, Bùi Hữu Nghĩa, Nguyễn Thông…
Họ thường tụ họp nhau trên gò Cây Mai, uống rượu, ngâm thơ. Khi Pháp chiếm 3 tỉnh miền Đông Nam kỳ, thi xã tan rã, ông Tường cộng tác với giặc trong nỗi tiếc nuối của nhiều thân hữu, trong đó có cựu Tuần phủ Huỳnh Mẫn Đạt, cử nhơn Phan Văn Trị.
Tên của ông Tôn Thọ Tường hiếm khi được ghi đầy đủ, thường thì chỉ đề Phu Ba Tuong hay Phu Ba Thuong, và ngay cả Tôn Thọ Tường khi ký tên dưới các thư từ, tờ trình, cũng thường chỉ ký hai chữ Ba Tường.
Về mặt nghệ thuật, những bài thơ xướng họa của họ là những tác phẩm đáng được lưu truyền cho đời sau, đánh dấu một chặng đường văn học đáng nhớ của miền Nam nửa sau thế kỷ 19. Và nói đến tài làm thơ trác tuyệt của Tôn Thọ Tường, có lẽ sẽ là một thiếu sót lớn nếu không nhắc đến bài:
Tôn phu nhân quy Thục
Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ tòng,
Ngàn thu rạng tiết gái Giang Đông!
Lìa Ngô, bịn rịn chòm mây bạc,
Về Hán, trau tria mảnh má hồng.
Son phấn thà cam dày gió bụi,
Đá vàng chi để thẹn non sông.
Ai về nhắn với Châu Công Cẩn:
Thà mất lòng anh, đặng bụng chồng.
Cử nhơn Phan Văn Trị đã họa lại như sau:
Cài trâm sửa áo vẹn câu tòng,
Mặt ngã trời chiều biệt cõi Đông.
Ngút tỏa đồi Ngô ùn sắc trắng,
Duyên về đất Thục đượm màu hồng.
Hai vai tơ tóc bền trời đất,
Một gánh cang thường nặng núi sông.
Anh hỡi! Tôn Quyền: anh có biết?
Trai ngay thờ chúa gái thờ chồng.
(Còn tiếp).
Nguồn: thanhnien.vn
