“Gia phong” trong xã hội hiện đại

Gia phong thường bị gắn liền với những quy tắc cổ hủ, những lễ nghi rườm rà của thời phong kiến xa xưa. Tuy nhiên, nhìn sâu xa, gia phong cũng là một giá trị văn hóa đậm chất Á Đông, một hệ quy chiếu đạo đức và ứng xử có ý nghĩa đặc biệt trong việc hình thành nhân cách cá nhân, giữ gìn nền tảng đạo đức cộng đồng, và qua đó góp phần kiến tạo một xã hội văn minh, ổn định.

Cội nguồn của nền tảng gia đình và xã hội

Gia phong, xét về thực chất, là tập hợp những nề nếp, lễ nghi, tập tục và lối ứng xử được hình thành, hun đúc, truyền nối từ đời này sang đời khác trong một gia đình, dòng tộc. Theo truyền thống phương Đông, đặc biệt chịu ảnh hưởng sâu đậm của Nho giáo, gia đình là tế bào quan trọng nhất của xã hội. Mỗi gia đình xây nên đạo đức, lễ nghĩa, giá trị sống riêng, từ đó góp phần tạo dựng nền tảng chung cho cả cộng đồng. Trong gia đình ấy, gia phong chính là “sợi chỉ đỏ”, là kim chỉ nam hướng dẫn mọi hành vi ứng xử giữa cha mẹ và con cái, giữa ông bà và cháu chắt, giữa anh em trong nhà.

Nó không chỉ bao hàm việc ăn nói, đi đứng sao cho đúng mực, mà còn thể hiện qua lòng hiếu thảo, sự kính trọng tổ tiên, giữ trọn thuần phong mỹ tục, đề cao tấm lòng nhân hậu, thủy chung, nghĩa tình. Chính nhờ có gia phong, tính “gia giáo” được hình thành, giáo dục gia đình được củng cố, góp phần tạo nên những thế hệ con cháu hiểu đạo lý, biết kính trên nhường dưới.

Trong xã hội truyền thống, nhiều gia đình có gia huấn, gia pháp được đặt ra nhằm duy trì khuôn phép. Gia huấn là những lời khuyên bảo, dạy dỗ của thế hệ đi trước dành cho thế hệ kế tiếp, nhằm lưu truyền đạo đức, lối sống. Gia pháp là những quy định thưởng phạt nghiêm minh, giúp thành viên trong gia đình tự điều chỉnh hành vi, hành động một cách đúng đắn. Những bộ sách như “Gia huấn ca” (Nguyễn Trãi), “Huấn tử ca”, “Huấn nữ ca”, hay các tác phẩm dạy làm dâu, dạy con trong gia đình được biên soạn bởi các nhà nho, các trí thức uyên thâm thời trước. Dù nét chữ đã phai màu theo năm tháng, nhưng giá trị tinh thần, tính nhân bản và tính giáo dục của chúng vẫn còn nguyên.

Giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa ứng xử tốt đẹp trong gia đình.

Khi truyền thống “đối mặt” thử thách

Bước vào thế kỷ XXI, xã hội đổi thay nhanh chóng, các giá trị phương Tây, các quan niệm dân chủ, bình đẳng, tự do cá nhân ngày càng lan rộng. Trong bối cảnh này, nhiều người cho rằng gia phong, với các quy tắc nghiêm ngặt, như việc con cái phải lễ phép, kính trên nhường dưới, hay sự phân công vai trò trong gia đình, có nguy cơ làm giảm tự do cá nhân.

Thêm vào đó, nhịp sống gấp gáp, áp lực công việc, học hành, cùng sự xuất hiện của công nghệ thông tin, mạng xã hội, khiến thời gian sum họp gia đình ít dần. Nhiều gia đình không còn duy trì được những bữa cơm quây quần, không còn nghi thức tôn kính tổ tiên, hay những dịp lễ giỗ đông đủ con cháu.

Tuy vậy, cần phải nhấn mạnh rằng gia phong không đồng nghĩa với lễ giáo phong kiến hà khắc. Nó không bắt buộc mọi thành viên phải tuân thủ một cách cứng nhắc, bất di bất dịch, mà luôn có thể linh hoạt điều chỉnh để phù hợp với bối cảnh mới. Những giá trị cốt lõi của gia phong như lòng hiếu thảo, tình nghĩa, sự tôn trọng lẫn nhau, tinh thần hướng về nguồn cội… vẫn luôn cần thiết, thậm chí càng trở nên quý giá trong xã hội hiện đại đang có xu hướng chạy đua vật chất, coi trọng cá nhân chủ nghĩa. Gia phong là sợi dây gắn kết giữa thế hệ trước với thế hệ sau, giữa truyền thống và hiện đại. Không có nó, con người dễ trở nên cô đơn, lạc lõng trong chính ngôi nhà của mình.

Lịch sử và truyền thống người Việt ghi nhận không ít gia đình, dòng họ với gia phong vững bền, để rồi từ đó sản sinh ra nhiều danh nhân, trí thức, người hiền tài phụng sự đất nước. Hà Nội từng nổi tiếng với những dòng họ khoa bảng: họ Phan, họ Phạm, họ Nguyễn… Gia đình cố Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Lân hay gia đình cố Giáo sư – bác sĩ Tôn Thất Tùng đều có chung một điểm: một nề nếp, gia phong trân quý, được truyền nối và gìn giữ xuyên nhiều thế hệ.

Giữ gìn gia phong – hướng đi cho tương lai

Trong bối cảnh hiện tại, việc giữ gìn và phát huy gia phong là một thách thức lớn, nhưng cũng là một nhiệm vụ cần thiết. Các gia đình không cần rập khuôn máy móc theo những quy tắc cổ xưa, mà có thể linh hoạt xây dựng một “gia phong hiện đại” – vẫn giữ trọng tâm là đạo đức, tình thương, lòng hiếu thảo, sự công bằng, tôn trọng lẫn nhau – nhưng điều chỉnh cách thức thể hiện sao cho phù hợp với nhịp sống thời đại.

Ví dụ, thay vì áp đặt con cái phải thuộc lòng lễ nghi một cách cứng nhắc, cha mẹ có thể giải thích cho con hiểu ý nghĩa đằng sau mỗi hành vi ứng xử, để từ đó trẻ tự giác thực hiện. Thay vì những bữa cơm gia đình mỗi ngày, trong điều kiện đặc biệt khó khăn, chỉ cần duy trì bữa cơm chung cuối tuần hoặc những dịp nghỉ lễ, tết, qua đó gợi nhắc con cháu về cội nguồn và sự gắn kết.

Mỗi gia đình, dù lớn hay nhỏ, đều có thể đặt ra những quy tắc phù hợp: tôn trọng người lớn tuổi, biết chia sẻ việc nhà, giữ lời hứa, ý thức gìn giữ môi trường sống sạch đẹp, tôn trọng sự riêng tư của nhau. Quan trọng hơn, cần nuôi dưỡng tinh thần “gia giáo”: để con cháu hiểu rằng gia đình không chỉ là nơi trú ngụ về vật chất, mà còn là chốn nương náu tinh thần, nơi tích lũy vốn liếng đạo đức và bản sắc văn hóa. Để đạt được điều này, chính người lớn – ông bà, cha mẹ – phải là những người làm gương, hành xử chuẩn mực, sống tử tế, nhân hậu, công bằng. Gia phong, vì thế, không nên bị gán cho nhãn mác “cổ hủ” mà cần được hiểu là một giá trị văn hóa động, luôn có thể thích ứng và phát triển.

Giữa làn sóng hiện đại hóa, toàn cầu hóa, gia phong đóng vai trò như một “neo” tinh thần, giúp con người không bị cuốn trôi, mất phương hướng giữa vô vàn trào lưu, quan niệm, tư tưởng. Nó bảo vệ các thế hệ khỏi sự xâm thực của chủ nghĩa cá nhân cực đoan, nhắc nhở mỗi người về cội nguồn, về đạo lý làm người, về trách nhiệm đối với gia đình và xã hội. Gia phong, nhìn từ góc độ văn hóa, chính là tế bào tạo nên một xã hội có gốc rễ đạo đức. Chỉ khi gia đình giữ được gia phong, thì xã hội mới có thể giữ được những giá trị nền tảng, lành mạnh và ổn định để phát triển bền vững trong tương lai.