Bài chòi Trung bộ VN là loại hình nghệ thuật độc đáo, kết hợp âm nhạc, thơ ca, diễn xướng và văn học, được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho nhân loại vào tháng 12.2017.
Hội bài chòi dân gian Bình Định được tổ chức vào dịp Ngày hội người Bình Định tại TP.HCM ẢNH: NGUYỄN TIẾN
HỘI ĐÁNH BÀI CHÒI CỔ
Hội đánh bài chòi dân gian ở miền Trung thường diễn ra trong dịp Tết Nguyên đán, có nơi tổ chức kéo dài đến rằm tháng giêng, địa điểm tổ chức là sân đình làng hoặc một khoảng đất trống rộng rãi. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn An Pha (nguyên Chủ tịch Hội VHNT tỉnh Bình Định), hội bài chòi dân gian ở Bình Định gồm có 9 chòi theo hình chữ nhật. Hai dãy song song, đối diện nhau theo chiều dài, mỗi dãy có 4 chòi (chòi số 1 đến chòi số 8 gọi là các chòi con). Một đầu giữa hai dãy chòi là chòi số 9 (thường gọi là chòi cái), lớn và cao hơn các chòi con.
Địa điểm tổ chức hội bài chòi thường ở sân đình làng hoặc bãi đất trống để thuận lợi cho người tham gia ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Đối diện chòi trung ương, nằm ở đầu bên kia là bàn hội đồng, có ghế ngồi dành cho chức sắc trong làng xã, các thành viên ban tổ chức. Trên bàn hội đồng bày các vật dụng như ống thẻ, những con bài cái, bài con, cờ thưởng cắm trên một khúc chuối cây, tiền thưởng được đặt trong hộp thau (hoặc một cái đĩa); trà, rượu cho các chức sắc dùng, một cái khay đựng rượu, tiền thưởng và các đồ dùng để phát thưởng cho chòi thắng cuộc… Giữa sân trước bàn hội đồng và các chòi dựng một ống thẻ để anh hiệu, chị hiệu sử dụng trong cuộc chơi.
Anh hiệu, chị hiệu trong hội bài chòi dân gian ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Hội bài chòi dân gian Bình Định được bảo tồn, phát triển nhưng vẫn giữ hồn cốt của các làn điệu bài chòi cổ như: Xuân nữ, xàng xê, cổ bản, hò Quảng… Phần hô thai của bài chòi thường được lấy từ kho tàng văn học dân gian, thể hiện tình yêu quê hương đất nước, tình yêu lứa đôi, tình yêu gia đình, tinh thần cố kết cộng đồng, chứa đựng những bài học về đạo đức, kinh nghiệm ứng xử ở đời…
HẤP DẪN VÌ ANH HIỆU, CHỊ HIỆU
Người Bình Định có một câu ca rất hóm hỉnh để nói về thú đam mê bài chòi: Rủ nhau đi hội bài chòi/Để cho con khóc tới lòi rốn ra…; hay: Thà rằng ăn mắm mút dòi/Cũng nghe bài chòi cho sướng cái tai… Bài chòi không phân biệt già trẻ, gái trai hay địa vị xã hội mà bình đẳng với mọi người chơi và người nghe.
Nghệ nhân Nhân dân Minh Đức (bên trái) và Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Phú biểu diễn hô bài chòi Bình Định ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Năm 2012, Trung tâm VH-TT-TT TP.Quy Nhơn (Bình Định) khôi phục hội đánh bài chòi dân gian để thu hút khách du lịch và duy trì liên tục cho đến nay. Hội bài chòi ở đây có nhiều nghệ nhân được yêu mến như: Minh Đức, Hoàng Việt, Nguyễn Phú, Quý Nhất, Trần Hữu Phước, Lê Thị Hoa…
Theo ông Nguyễn Văn Ngọc, nguyên Phó giám đốc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Bình Định, hội đánh bài chòi không có tính sát phạt, không cốt ở chỗ ăn thua mà chỉ để vui xuân, giải trí. Người ta tìm đến bài chòi để mua vui qua giọng hô, tài ứng đối và lối diễn trò của các anh, chị hiệu. Bên trên các chòi tre, người chơi vừa hồi hộp lắng nghe tên con bài xem có trúng con bài của mình không, vừa thưởng thức các điệu hò vè, các trò diễn của các anh, chị hiệu.
Sức hấp dẫn của bài chòi được thể hiện qua giọng hô, tài ứng đối và lối diễn trò của các anh, chị hiệu ẢNH: HOÀNG TRỌNG
“Thành công của hội bài chòi phụ thuộc phần lớn vào tài năng của các anh, chị hiệu. Họ phải có chất giọng tốt, nắm vững lề lối hô và diễn, có khả năng sáng tác, có thể ứng khẩu thành thơ và cải biến nhanh lời hô tại chỗ, đặc biệt phải thuộc lòng rất nhiều tục ngữ, ca dao, bài vè. Những câu thai trong trò chơi bài chòi nói về mọi cảnh đời, từ tình yêu nam nữ đến những khúc mắc nhân tình thế thái, chính là những chất liệu tạo nên sự hấp dẫn và riêng biệt của một hội bài chòi”, ông Ngọc nói.
GIỚI TRẺ THAM GIA ĐÔNG HƠN
Theo kết quả kiểm kê của Cục Di sản văn hóa (Bộ VH-TT-DL), đến năm 2022, có 1.376 người (870 nam, 506 nữ) trong 86 đội, nhóm, câu lạc bộ đang thực hành bài chòi tại 9 tỉnh, thành miền Trung. Bài chòi xuất hiện trong các dịp lễ tết, trong các sự kiện cá nhân và tập thể, trong các liên hoan, hội diễn nghệ thuật quần chúng của các ngành, các cấp và trong cả phát triển du lịch…
Một nghệ nhân biểu diễn bài chòi Huế ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Bài chòi cũng đã được đưa vào giảng dạy tại các trường học, giáo viên hướng dẫn là các nghệ nhân, diễn viên có kinh nghiệm. Năm 1999, sau khi đô thị cổ Hội An (Quảng Nam) được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới, ngành văn hóa đã đưa nghệ thuật bài chòi thành một nội dung diễn xướng của Đêm phố cổ…
Hội bài chòi dân gian Phú Yên ẢNH: HOÀNG TRỌNG
Theo TS Nguyễn Thị Thu Trang (Cục Di sản văn hóa, Bộ VH-TT-DL), việc UNESCO ghi danh nghệ thuật bài chòi đã giúp các cộng đồng địa phương nhận thức đầy đủ hơn về giá trị di sản, mở rộng đối tượng tham gia hoạt động bài chòi. (còn tiếp)
Tương truyền, hội đánh bài chòi dân gian hình thành từ khi người Việt bắt đầu khai phá dải đất miền Trung. Để xua đuổi thú rừng phá hoại mùa màng, người dân dựng chòi canh giữ. Khi thú rừng kéo đến, người canh giữ ở các chòi đồng loạt hô vang và gõ công cụ hỗ trợ xua đuổi. Những lúc nhàn rỗi, người canh chòi gõ nhịp hô hát, các chòi gần nhau còn hát đối đáp qua lại bằng các làn điệu dân ca, hò, vè… Từ đó, nhân dân sáng kiến ứng dụng vào trò chơi đánh bài trên chòi, dần dần có tên gọi là hội đánh bài chòi.
Có giả thuyết cho rằng danh nhân Đào Duy Từ (1572 – 1634) là người sáng tạo hoạt động đánh bài chòi dân gian ở Bình Định.
Từ hội đánh bài chòi, nghệ thuật trình diễn bài chòi phát triển theo hướng sân khấu dân gian rồi chuyên nghiệp (bài chòi chiếu, bài chòi đất, bài chòi dàn, sân khấu bài chòi hay dân ca kịch bài chòi).
Nguồn: thanhnien.vn
