Bảo tàng kể chuyện: ‘Uyên ương thêu dở’ – khúc tình ca thầm lặng giữa chiến tranh

Bí mật của bức “Uyên ương thêu dở”

Năm 1990, nhà văn Trầm Hương về làm công việc thuyết minh viên tại bảo tàng. 30 năm gắn bó, trong hàng ngàn kỷ vật được lưu giữ tại nơi đây, bà xúc động khi nhắc về bức tranh Uyên ương thêu dở. Đó là một kỷ vật thiêng liêng gắn liền với câu chuyện tình yêu và sự hy sinh của bà Nguyễn Thị Lựu – một nữ chiến sĩ cách mạng kiên trung.

Tháng 9.2018, triển lãm chuyên đề “Kỷ vật thêu của nữ chiến sĩ cách mạng” trưng bày hơn 100 khăn thêu tay của các nữ chiến sĩ được hoàn thành trong những năm tháng chiến đấu bảo vệ Tổ quốc tại Bảo tàng Phụ nữ Nam bộ thu hút đông đảo người dân tới tham quan.

Những sợi chỉ tưởng chừng vô tri nhưng qua bàn tay khéo léo của các mẹ, các chị, những nữ chiến sĩ cách mạng kết thành nỗi nhớ, tình yêu, là giấc mơ khát vọng hòa bình, đoàn tụ, hạnh phúc… Mỗi hiện vật mang trong mình những câu chuyện riêng: chiếc khăn thêu của bà Ngô Thị Huệ, nguyên Vụ trưởng Vụ Tổ chức cán bộ, Ban tổ chức Trung ương khi còn ở trong nhà lao, bức Uyên ương thêu dở của bà Tám Lựu, tranh thêu Mẹ con của bà Bảy Cưỡng khi còn ở nhà tù Côn Đảo…

Nổi bật trên bức tranh Uyên ương thêu dở của bà Tám Lựu là đôi chim uyên ương – biểu tượng cho tình yêu thủy chung và hạnh phúc lứa đôi được thêu trên nền vải thô. Tác phẩm còn dang dở, chỉ mới hoàn thành phần hình ảnh chính, các chi tiết viền và hoa văn phụ chưa được hoàn thiện, nhưng vẫn khiến người xem lặng người khi biết về câu chuyện sau bức tranh thêu này.

“Chiến tranh không chỉ là bom rơi đạn lạc mà còn là sự tan vỡ của những mối tình thầm lặng, sắt son. Trước khi thuyết minh về bức tranh Uyên ương thêu dở tôi đã đọc rất nhiều sách, tư liệu. Mỗi lần đứng trước bức tranh của bà Tám Lựu, tôi luôn có cảm xúc đặc biệt: buồn, lãng mạn và bi tráng. Bức tranh đó là chiếc áo gối thêu cho ngày thành hôn. Khi nghe tin người yêu hy sinh ở Côn Đảo, bà không thêu nữa, cất ở đáy vali…”, nhà văn Trầm Hương nói.

Tình yêu lần đầu cũng là lần cuối

Bà Nguyễn Thị Lựu sinh năm 1909, quê ở tỉnh Đồng Tháp, tham gia cách mạng từ năm 1927. Theo hồi ký Tình yêu và ánh lửa, viết về cuộc đời của bà Nguyễn Thị Lựu do nhà văn Hàn Song Thanh chấp bút (NXB Tổng hợp TP.HCM, 2015), năm 1931, bà Lựu, chồng sắp cưới và nhiều đồng đội cùng bị bắt. Năm 1933, ông bị đày ra Côn Đảo. Năm 1934, do yêu cầu công tác ở đất liền, đồng chí Tôn Đức Thắng đã tổ chức vượt đảo cho 11 đồng chí trẻ, trong đó có chồng sắp cưới của bà, Ngô Gia Tự, Năm Ó… Lần vượt đảo ấy, những người lính cộng sản kiên trung đã ra đi vĩnh viễn trong lòng đại dương.

Bà Tám Lựu đã thêu chiếc áo gối với hình đôi uyên ương để chuẩn bị cho ngày thành hôn nhưng khi tác phẩm còn dang dở thì bà nhận tin ông hy sinh. Từ đó, bà quyết định không lập gia đình và giữ gìn kỷ vật này suốt đời. Bức thêu dở dang luôn từ đó dù cả hai chưa một lần sống đúng nghĩa vợ chồng.

Với bà, đó là lần đầu yêu cũng là lần cuối. Trong hồi ký Tình yêu và ánh lửa có nói rằng từ lúc đứng trước Đảng xác nhận tình yêu của mình, ông bà vẫn có dịp công tác chung cùng nhau, nhưng trong bất cứ tình huống nào “cả hai vẫn giữ vững lòng trong trắng…

… Vì chưa có hoàn cảnh trở lại quê nhà trình với má tôi, chúng tôi dù có yêu nhau tha thiết nhưng vẫn chờ đợi nhau trong chuyện vợ chồng. Trong cuộc đời, tình yêu ấy, với tôi là lần yêu đầu mà cũng là lần yêu cuối. Một chút riêng tư xin gửi gắm cho anh, người chiến sĩ cách mạng đã hy sinh trọn đời cho Tổ quốc, dù tôi và anh chưa một lần sống đúng nghĩa vợ chồng”.

Cảnh xưa đây bạn xưa đâu vắng?

Tình đôi ta tình gắn nước non

Anh dù chí nguyện chưa tròn

Em nguyền tiếp bước sắc son vẹn lòng!

Trích bài thơ Nhớ người xưa của bà Tám Lựu.

Ông bà thường ao ước, khi cưới xong sẽ về sống với má của bà vài ngày. Hai vợ chồng sẽ có dịp ngồi trong nhà thủy tạ, nhìn trăng lên, trải ánh sáng vàng trên dòng sông Cao Lãnh, một khung cảnh mà bà rất thích thuở ấu thơ. Bức thêu dở dang. Giấc mơ về hạnh phúc lứa đôi cũng chỉ còn là mơ ước.

Nhà văn Trầm Hương nói rằng bức Uyên ương thêu dở không chỉ là biểu tượng của tình yêu thủy chung mà còn thể hiện phẩm chất cao quý của người phụ nữ Việt Nam trong kháng chiến: kiên cường, trung hậu và giàu đức hy sinh.

Khi được trưng bày tại Bảo tàng Phụ nữ Nam bộ, hiện vật này trở thành lời kể xúc động về những mất mát thầm lặng phía sau chiến thắng và là thông điệp truyền cảm hứng cho thế hệ hôm nay.