13 đặc khu của Việt Nam: Phú Quý hậu cứ Trường Sa

Đặc khu Phú Quý của tỉnh Lâm Đồng, gồm 12 đảo lớn nhỏ, là khu vực hậu cứ, hậu cần trực tiếp chi viện và tiếp ứng cho đặc khu Trường Sa (tỉnh Khánh Hòa).

Sau khi sắp xếp đơn vị hành chính năm 2025, cả nước có 13 đặc khu, chính thức vận hành từ ngày 1.7.2025, gồm: Cô Tô, Vân Đồn (Quảng Ninh); Cát Hải, Bạch Long Vĩ (TP.Hải Phòng); Cồn Cỏ (Quảng Trị); Lý Sơn (Quảng Ngãi); Hoàng Sa (TP.Đà Nẵng); Trường Sa (Khánh Hòa); Phú Quý (Lâm Đồng); Côn Đảo (TP.HCM); Phú Quốc, Kiên Hải, Thổ Chu (An Giang).

Đặc khu Phú Quý cách đảo Trường Sa (thuộc đặc khu Trường Sa) khoảng 206 hải lý (383 km), gần hơn 55 hải lý (100 km) so với căn cứ Cam Ranh.

13 đặc khu của Việt Nam: Phú Quý hậu cứ Trường Sa — Toàn cảnh đảo Phú Quý thuộc đặc khu Phú Quý, nhìn từ phía nam

Đặc khu xưa, đặc khu nay

Đặc khu Phú Quý còn được gọi là cù lao Khoai Xứ, cù lao Thu… Trước năm 1945, Phú Quý là tổng (xã) Phú Quý, thuộc huyện Tuy Phong, dinh Bình Thuận.

Tháng 12.1949, quân Pháp đổ bộ lên Phú Quý, lập bộ máy quản lý “bang tá” và bắt đầu xây dựng các công trình quân sự, sân bay, vành đai kè quanh đảo…

Giai đoạn 1955 – 1957, chính quyền Việt Nam cộng hòa sáp nhập 9 làng của Phú Quý thành 3 xã (Ngũ Phụng, Tam Thanh, Long Hải) và thiết lập đơn vị hành chính tương đương cấp đặc khu, gọi là Nha hành chính Phú Quý.

Tháng 10.1961, Bộ trưởng phụ tá quốc phòng Việt Nam cộng hòa ký nghị định số 1180-CP/NĐ bãi bỏ đơn vị hành chính cấp quận, sáp nhập 3 thôn (Long Hải, Ngũ Phụng, Tam Thanh) thành xã Phú Quý, thuộc quận Tuy Phong, Bình Thuận. Đầu tháng 2.1966, Chủ tịch ủy ban hành chính trung ương Việt Nam cộng hòa chuyển xã Phú Quý, từ quận Tuy Phong về quận Hàm Thuận, tỉnh Bình Thuận.

Giữa năm 1967, chính quyền Việt Nam cộng hòa thiết lập Cơ sở phái viên hành chính (tương đương cấp xã) tại đảo Phú Quý và triển khai xây dựng, nâng cấp kho tàng, sân bay dã chiến, cảng biển, đường giao thông trên đảo Phú Quý.

Ngày 27.4.1975, Phú Quý được giải phóng.

Sau ngày 30.4.1975, Phú Quý là đơn vị hành chính cấp xã, thuộc huyện Hàm Thuận, tỉnh Thuận Hải (sáp nhập 3 tỉnh Bình Tuy, Bình Thuận, Ninh Thuận).

Giải phóng Phú Quý để mở đường cho các đảo phía nam

Ngày 19.4.1975, tỉnh Bình Thuận giải phóng. Ngày 23.4.1975, trung tướng Lê Trọng Tấn, Phó tư lệnh chiến dịch Hồ Chí Minh giao nhiệm vụ cho Bộ Tư lệnh Hải quân phối hợp Quân khu 6 (tháng 5.1976, sáp nhập vào Quân khu 5): “giải phóng bằng được Phú Quý để mở đường cho các đảo – quần đảo ở Nam bộ”.

Ở Phú Quý thời điểm này, ngoài bộ máy hành chính chế độ cũ, còn có khoảng 800 binh sĩ Việt Nam cộng hòa mới chạy ra sau và 2 tàu chiến (hộ tống hạm HQ-11, tàu tuần tra WPB) của hải quân Việt Nam cộng hòa.

Rạng sáng 26.4.1975, tàu vận tải 643 của đoàn 125 Hải quân (nay là Lữ đoàn 125, Vùng 2 Hải quân) do thuyền trưởng Tạ Ngọc Thuận chỉ huy và thuyền đánh cá của ngư dân Nha Trang chở lực lượng ra giải phóng Phú Quý. Đội hình gồm 1 phân đội đặc công nước của Tiểu đoàn 407 (Quân khu 5), 1 đại đội bộ binh của Trung đoàn 95 (Sư đoàn 2, Quân khu 5) và bộ đội địa phương Bình Thuận.

Rạng sáng 27.4.1975, các mũi đồng loạt tấn công và 6 giờ 30 làm chủ đảo Phú Quý. Hôm sau (28.4.1975), Tiểu đoàn 482 Bình Thuận mới ra đến nơi (do khó khăn về phương tiện chuyển quân) và được phân công phòng thủ, bảo vệ đảo.

Ngày 15.12.1977, Hội đồng Chính phủ (nay là Chính phủ) ra quyết định số 329/CP về việc thành lập huyện đảo Phú Quý trực thuộc tỉnh Thuận Hải, bao gồm 10 thôn của 3 xã Long Hải, Tam Thanh và Ngũ Phụng (có thị trấn huyện lỵ).

Ngày 26.12.1991, tỉnh Thuận Hải được chia tách thành 2 tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận. Huyện đảo Phú Quý trực thuộc tỉnh Bình Thuận.

Ngày 16.6.2025, Ủy ban thường vụ Quốc hội đã thông qua nghị quyết số 1671/NQ-UBTVQH15 về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Lâm Đồng năm 2025. Theo đó, tỉnh Bình Thuận và Đắk Nông được sáp nhập vào tỉnh Lâm Đồng và “toàn bộ diện tích tự nhiên, quy mô dân số của các xã Long Hải, Ngũ Phụng, Tam Thanh (của huyện Phú Quý, Bình Thuận) thành đặc khu Phú Quý”.

Hậu cứ của Trường Sa

Sau ngày 30.4.1975, lực lượng quân sự trên đảo Phú Quý gồm 2 đơn vị của tỉnh, đại đội ra đa 570 Hải quân và 12 sĩ quan từ quân khu tăng cường quân quản.

Nhận thấy vai trò đặc biệt về quốc phòng an ninh của Phú Quý trên Biển Đông, Bộ Nội vụ (nay là Bộ Công an) đã thành lập đơn vị 754 Công an nhân dân vũ trang (nay là Bộ đội biên phòng) với nòng cốt là một số cán bộ, chiến sĩ đang công tác tại TP.Hải Phòng, tỉnh Quảng Ninh.

Ngày 4.5.1975, đơn vị hành quân vào Bình Thuận, ngày 11.5.1975 bắt đầu nhận nhiệm vụ trên đảo và đây là tiền thân của Đồn biên phòng cảng cửa khẩu đặc khu Phú Quý (Lâm Đồng) hiện nay.

Từ cuối 1979, vùng biển Phú Quý có nhiều vụ việc nóng bỏng. Đơn cử, đầu tháng 9.1979, tàu Việt Xô 04 chạy từ cảng Sài Gòn ra Hải Phòng đã bị các đối tượng cướp ở gần đảo Phú Quý, bắn chết 3 thủy thủ và khống chế bắt chuyển hướng sang quốc gia khác. Ngay sau đó, bộ đội đảo đã trấn áp, bắt 12 đối tượng… Thời điểm này, bộ đội đảo Phú Quý cũng bắt giữ 125 vụ vượt biên.

Đầu những năm 80, tàu Trung Quốc liên tục vào gần đảo Phú Quý đánh cá trộm, buôn lậu và tung gián điệp xâm nhập vào khu vực kế cận cảng Cam Ranh.

Để bảo vệ vùng biển và các mục tiêu quan trọng, Trung ương đã chỉ đạo tỉnh Bình Thuận (khi đó là Thuận Hải) tổ chức hội nghị bảo vệ bờ biển. Sau đó, các tàu thuyền hoạt động ở Phú Quý được tổ chức thành các hải đoàn, hải đội dân quân tự vệ biển và huấn luyện, trang bị vũ khí, cảnh giới – tuần tra bảo vệ chủ quyền.

Cuối năm 1986, Tỉnh ủy Bình Thuận (khi đó là Thuận Hải) ra Chỉ thị số 91/TV-CT về việc “Tăng cường sức mạnh huyện Phú Quý, với vị trí là khu vực hậu cần trực tiếp cho Trường Sa” và xây dựng 7 đại đội dân quân cơ động (chiếm 9% dân số huyện, chiếm 10% lao động nghề biển) phục vụ chiến đấu cho Trường Sa.

Tháng 8.1976, Bộ Quốc phòng thành lập Đoàn 475 (cấp trung đoàn) thuộc Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Thuận Hải (sau là tỉnh Bình Thuận và hiện là tỉnh Lâm Đồng) chuyên trách bảo vệ biển đảo Phú Quý. Đơn vị này gồm 4 đại đội bộ binh, hỏa lực và 3 cụm phòng thủ hỗn hợp, do thiếu tá Nguyễn Minh Quyết chỉ huy.

Đầu năm 1977, Bộ Quốc phòng thành lập Tiểu đoàn ra đa 451 (nay là trung đoàn) thuộc Vùng 4 Hải quân. Ngày 21.12.1977, Quân chủng Hải quân chuyển Đại đội ra đa 570 (Vùng 3 Hải quân) đã đứng chân ở Phú Quý từ năm 1976, về Vùng 4 Hải quân (sau đó đổi phiên hiệu là trạm ra đa 575 thuộc Trung đoàn ra đa 451 hiện nay), để phát hiện các mục tiêu trên vùng biển Nam Trung bộ, Trường Sa.

Từ 1977 – 1987, lực lượng phòng thủ đảo Phú Quý gồm: Đoàn 475, quân sự địa phương, Hải quân, Đồn biên phòng 754, Trung đoàn công binh 240 (Quân khu 5), đơn vị phòng không của Quân chủng Phòng không – Không quân…

Ngày 5.9.1995, tăng cường nhiệm vụ bảo đảm chiến đấu bảo vệ các mục tiêu trọng yếu ở Nam Trung bộ và Trường Sa, trạm ra đa 55 (Trung đoàn 292, Sư đoàn 377, Quân chủng Phòng không – Không quân) đã được thành lập với 35 cán bộ, chiến sĩ, do thượng úy Nguyễn Văn Quyến làm trạm trưởng. Trưa 15.9.1995, trạm đã phát sóng, triển khai chiến đấu tại trận địa Tam Thanh, huyện Phú Quý.

Từ năm 2000, lực lượng vũ trang thường trực (Bộ Quốc phòng, quân khu, tỉnh, huyện) đóng quân trên đảo chiếm gần 1,7 dân số huyện đảo Phú Quý.

Hiện tại đặc khu Phú Quý có các đơn vị phòng thủ quân sự địa phương, trạm ra đa phòng không 55 (Trung đoàn 292, Sư đoàn 377, Quân chủng Phòng không – Không quân), trạm ra đa 575 (Trung đoàn 451, Vùng 4 Hải quân), Đồn biên phòng cửa khẩu cảng Phú Quý, đơn vị thuộc Lữ đoàn đặc công nước 5 (Binh chủng đặc công), Trạm tìm kiếm cứu nạn Phú Quý… và một số đơn vị Bộ Quốc phòng.

Đặc khu Phú Quý có diện tích 18,02 km², dân số 32.268 người, nằm cách cảng Phan Thiết (phường Bình Hưng, tỉnh Lâm Đồng) khoảng 56 hải lý (104 km).

Với ngư trường rộng lớn, người dân Phú Quý đã tập trung phát triển đội tàu đánh bắt xa bờ và phát huy hiệu quả mô hình nuôi cá lồng bè, thu mua, sơ chế, bảo quản hải sản trên biển… Tính đến cuối tháng 5.2025, năng lực tàu thuyền của Phú Quý gồm 1.735 chiếc/7.540 lao động. Đặc khu cũng có 72 cơ sở nuôi trồng hải sản, với diện tích 14.484,9 m² (61 hộ nuôi lồng bè, 11 hồ chắn).

Với nhiều tiềm năng phát triển du lịch, những năm qua, địa phương đã từng bước chuyển dịch cơ cấu, đưa du lịch thành ngành trung tâm. Toàn đặc khu hiện có 19 khách sạn/628 giường, 41 nhà nghỉ – villa/479 giường và gần 100 homestay – nhà trọ, trên 30 cơ sở kinh doanh dịch vụ ăn uống phục vụ du lịch. Quý 1/2025, Phú Quý đón hơn 24.000 lượt khách (1.250 lượt khách nước ngoài).

Tuy nhiên, đảm bảo nước ngọt và xử lý rác thải đang là những thách thức đối với sự phát triển của đặc khu Phú Quý, do lượng du khách ngày càng đông.

Đặc biệt, trên vùng biển Phú Quý luôn có các biên đội tàu của Vùng 4 Hải quân, Vùng Cảnh sát biển 3, Chi đội kiểm ngư 4, Hải đoàn 18 – Bộ Tư lệnh Bộ đội biên phòng, Hải đội 2 – Ban Chỉ huy Bộ đội biên phòng thuộc Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Lâm Đồng… trực chiến, xua đuổi các tàu cá Trung Quốc xâm phạm chủ quyền.

Điều ít người biết, ở đặc khu Phú Quý hiện có 2 sân bay trực thăng trên đảo Phú Quý và Hòn Hải (nơi có điểm cơ sở A6 tính chiều rộng lãnh hải Việt Nam).