Mộ cổ 169 năm giữa TP.HCM: Vết tích ít ai biết về vị quan triều Nguyễn

Vào một trưa nắng cuối tháng 7, chúng tôi tìm đến mộ cổ nằm sâu trong hẻm nhỏ gần sông Nhiêu Lộc (quận 3 cũ, TP.HCM), cách đường Trần Văn Đang chỉ vài chục mét nhưng việc tiếp cận không hề dễ dàng.

Từ đầu hẻm 131, càng đi vào, đường càng hẹp và ngoằn ngoèo, có nhiều lối chỉ vừa đủ một người đi lọt. Người dân sống tại đây ai cũng biết đến ngôi mộ này, bảo rằng mộ đã có từ rất lâu và vẫn được bà con trong khu vực chăm sóc, dọn dẹp thường xuyên.

Ông Trần Trọng Hoàng, Phó khu phố 31 (phường Nhiêu Lộc, TP.HCM) là người dẫn đường cho chúng tôi. Sau khi len lỏi qua những đoạn hẻm nhỏ chỉ đủ một người lách qua, hiện ra trước mắt chúng tôi là một ngôi mộ cũ kỹ nằm lọt thỏm giữa khu dân cư, nhưng không gian xung quanh lại yên tĩnh và tách biệt đến lạ.

“Trước năm 1975, khu mộ từng có cổng và đường đi riêng, nhưng theo thời gian, người dân đến sinh sống, chia đất xây nhà, lối vào mộ cũng bị thu hẹp dần. Ngày nay, lối dẫn vào chỉ còn là một con hẻm nhỏ men sát tường nhà dân”, ông Hoàng kể.

Ông Hoàng nói thêm, dù nền đất đã bị lún theo thời gian, nhưng điều đặc biệt là khu mộ không bao giờ bị ngập nước, kể cả trong những đợt mưa lớn. Từ khi được công nhận là di tích cấp thành phố, khu phố 31 được giao trách nhiệm chăm lo, hương khói và giữ gìn vệ sinh tại đây.

Gia đình ông Nguyễn Phước Thọ (61 tuổi) cũng được phân công trông coi mộ phần như truyền thống nhiều đời trong dòng tộc. Ông Thọ cho biết, khu vực này trước kia là nghĩa trang, sau đó người dân đến khai hoang, dựng nhà sinh sống. 

“Cách đây hơn nửa năm, một gia đình từ Thủ Đức từng đến thắp hương và cho biết họ là hậu duệ của viên quan được chôn cất trong mộ”, ông Thọ chia sẻ.

Ngôi mộ phủ đầy cỏ dại, lớp rêu bám chặt lên thân gạch. Những dòng liễn, câu đối trên tường đã phai mờ, chỉ còn những nét gợi nhắc mơ hồ về một thời quá vãng. Mái ngói âm dương thấp thoáng sau tán cây vừa hoang vu vừa cổ kính.

Theo Sở VH-TT TP.HCM, mộ cổ được xây dựng năm 1856, dưới triều vua Tự Đức (Tự Đức là vị vua thứ 4 của triều Nguyễn, trị vì từ năm 1847 đến năm 1883 – PV), dành cho một viên quan họ Trần và vợ ông.

Người này từng giữ chức Thừa vụ lang trong đơn vị kiểm duyệt của Bộ Binh (là một chức quan hành chính chuyên lo văn thư, sổ sách trong ngành quân sự. Dù không phải là chức lớn, người giữ vị trí này vẫn thuộc bộ máy quản lý chính thức của triều đình – PV).

Mộ cổ có kiến trúc “ngưu miên” độc đáo

Cấu trúc khu mộ cổ gồm tường bao quanh, bên trong có 2 ngôi mộ nằm song song theo kiểu “ngưu miên” phủ rêu xanh (là dáng trâu nằm, với phần thân uốn cong mềm mại, phần đầu và đuôi thấp hơn, phần giữa nhô cao – PV).

Kiểu dáng này thường thấy ở mộ đôi dành cho vợ chồng, thể hiện sự hài hòa âm dương và ước vọng bình yên nơi an nghỉ cuối cùng.

Mộ bên phải có kích thước nhỏ, kiểu dáng đơn giản, trong khi mộ bên trái được đắp nổi các chi tiết trang trí như ô vuông, sóng nước và hoa văn cuộn xoắn cách điệu.

Các bia mộ nằm sát phần đầu, có mái che thấp và trụ đá nhỏ phía trước. Mộ được xây bằng gạch, đá ong. Kích thước tổng thể dài hơn 13 mét, rộng khoảng 7,6 mét và cao gần 3 mét.

Phía sau mộ có phần mái nhô cao gọi là “mui luyện”, đắp theo hướng bắc lệch hướng đông. Trước mỗi mộ là bia đá đặt trong khám thờ nhỏ.

Mộ bên trái còn có cuốn thư đắp nổi 2 bên. Bia bên phải khắc trên hợp chất nhưng đã bị trát xi măng nên không còn thấy rõ chữ; trong khi bia bên trái làm bằng đá, khắc chữ Hán.

Khuôn viên mộ chia thành 2 phần trước và sau, với nhiều chi tiết đắp nổi như trụ chóp, bình phong, cuốn thư.

Hình thức trang trí chính là khắc và đắp nổi, đường nét mảnh, nông và dứt khoát. Họa tiết gồm hoa lá, dơi cách điệu, đầu rùa… tạo nên vẻ cổ kính đặc trưng của mộ cổ Nam bộ.

Dù màu sắc trang trí đã phai theo thời gian, tổng thể công trình vẫn giữ được dáng dấp ban đầu.

Tháng 11.2024, TP.HCM đã xếp hạng khu mộ là di tích cấp thành phố nhằm bảo tồn dấu tích lịch sử hiếm hoi còn sót lại giữa lòng đô thị. Ông Hoàng cho biết thành phố có đến khảo sát và dự định trùng tu trong thời gian tới.

Ngôi mộ cổ nằm lặng lẽ giữa phố thị, không chỉ lưu dấu một viên quan triều Nguyễn mà còn phản ánh nếp sống, tín ngưỡng và kiến trúc mộ phần xưa của người Việt.

Giữa những dãy nhà chen chúc, mộ vẫn giữ dáng trầm mặc, như mảnh ký ức sót lại giữa dòng chảy của TP.HCM hiện đại.