Nghịch lý đô thị vùng cao lao đao vì ngập lụt

4 tháng mùa mưa, 4 lần ngập lụt

Từ đầu năm 2025 đến nay, các đô thị trung du, vùng núi phía bắc như Thái Nguyên, Lào Cai, Cao Bằng, Tuyên Quang… liên tiếp ngập lụt mỗi khi có mưa lớn.

Tại Cao Bằng, chỉ từ cuối tháng 9 đến giữa tháng 10, người dân TP.Cao Bằng cũ và các vùng lân cận trải qua 2 trận lụt liên tiếp. Trận lụt đầu tiên từ ngày 30.9 – 1.10, mưa lớn do hoàn lưu bão số 10 khiến mực nước sông Bằng Giang tại TP.Cao Bằng cũ vượt đỉnh lũ lịch sử năm 1986 là 0,38 m (vượt báo động 3 tới 2,72 m). Đây là trận lũ lụt lớn nhất trong 40 năm qua, khiến nhiều tuyến phố trung tâm như Kim Đồng, Thục Phán ngập sâu từ 1 – 1,5 m, hàng ngàn hộ dân phải sơ tán khẩn cấp trong đêm. Trong trận lũ lụt này, Cao Bằng thiệt hại trên 750 tỉ đồng.

ẢNH: HÀ CƯƠNG

Từ ngày 6 – 7.10, người dân tại nhiều phường ở Cao Bằng tiếp tục hứng chịu đợt mưa lũ thứ 2 sau bão số 11. Lũ sông Hiến, sông Bằng dâng cao nhấn chìm hơn 7.500 ngôi nhà, gây tổng thiệt hại trên 2.000 tỉ đồng, phần lớn đều tập trung trên địa bàn TP.Cao Bằng cũ.

Còn tại Thái Nguyên, từ tháng 6 đến tháng 10, người dân hứng chịu 4 trận ngập lụt. Trước đó, đợt mưa lớn từ ngày 20 – 26.6 khiến nhiều tuyến đường trung tâm TP.Thái Nguyên cũ như Minh Cầu, Lương Ngọc Quyến, Hoàng Văn Thụ, Cách Mạng Tháng 8… bị ngập sâu. Đến ngày 29 – 30.6, mưa lớn tiếp tục gây ngập từ 0,3 – 0,5 m nhiều tuyến phố trung tâm ở 3 TP: Thái Nguyên, Sông Công và Phổ Yên.

Cuối tháng 9, nhiều tuyến phố tại TP.Thái Nguyên cũ tiếp tục ngập lụt sau bão Bualoi (bão số 10). Nhưng trận lụt lớn nhất ở địa bàn TP.Thái Nguyên cũ bắt đầu từ ngày 6 – 8.10 sau bão Matmo (bão số 11). Đây là trận lụt lịch sử, vượt qua kỷ lục lịch sử trong bão Yagi năm 2024 với hơn 50 xã, phường ngập sâu. Lần đầu tiên, hàng triệu người dân ở trung tâm TP.Thái Nguyên cũ phải sống trong cảnh mất điện nhiều ngày. Trong trận lụt này, Thái Nguyên có 200.000 nhà dân bị ngập lụt, thiệt hại 12.000 tỉ đồng. Trong đó, các phường trung tâm TP.Thái Nguyên cũ có 69.391 ngôi nhà bị ngập.

Ông Trần Đình Thìn, Phó chủ tịch UBND P.Phan Đình Phùng, cho biết mưa lũ sau bão số 11 làm 2 người chết do lũ cuốn ngay trong khu vực TP cũ, trên 17.000 ngôi nhà, công trình ngập lụt, tổng thiệt hại tài sản hơn 4.273 tỉ đồng…

Điểm danh nguyên nhân gây thảm họa ngập lụt đô thị vùng cao

Chia sẻ với PV Thanh Niên, ông Hoàng Văn Đại, Phó giám đốc Trung tâm dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, cho biết những năm gần đây Việt Nam liên tục chứng kiến chuỗi hiện tượng mưa lớn, lũ lụt cực đoan và bất quy luật. Cường độ và tần suất mưa lớn tăng rõ rệt, vượt xa khả năng tiêu thoát của hệ thống công trình hiện hữu, đặc biệt tại các đô thị, vùng dân cư tập trung.

ẢNH: TUẤN MINH

Ông Đại dẫn chứng, tại miền Bắc, đợt mưa lũ tháng 9.2024 do hoàn lưu bão số 3 (bão Yagi) gây ra là một sự kiện lịch sử. Trong đợt mưa này, 83/84 trạm đo ghi nhận lượng mưa cao hơn trung bình nhiều năm 4 – 6 lần, gây lũ đặc biệt lớn trên hầu hết các sông lớn. Lũ trên sông Thao, Cầu, Thương, Lục Nam ghi nhận trận lũ lớn nhất trong hơn 40 năm. Mực nước sông Cầu tại Gia Bảy (Thái Nguyên) đạt 28,81 m, vượt lũ lịch sử năm 1959 là 0,67 m, tại Đáp Cầu (trên sông Cầu) đạt 7,79 m (vượt lũ lịch sử năm 1971 là 0,05 m). Đây là trận lũ có chu kỳ lặp 40 năm gây ra ngập sâu nhiều khu vực trung du và hạ lưu Bắc Ninh, Bắc Giang (cũ), Thái Nguyên.

Trong năm nay, đợt mưa lũ từ ngày 6 – 10.10 ở miền Bắc gây ra lũ đặc biệt lớn. Mưa phổ biến 300 – 450 mm, có nơi trên 600 mm, khiến nước sông Cầu dâng nhanh. Đỉnh lũ trên sông Cầu (Thái Nguyên) tại trạm Gia Bảy là 29,9 m (3 giờ ngày 8.10), vượt mức lũ lịch sử năm 2024 (28,81 m) 1,09 m; tại trạm Phúc Lộc Phương là 9,98 m, trên lũ lịch sử năm 2024 (9,4 m) là 0,58 m.

“Trong 2 năm liên tiếp, lũ sông Cầu đều ghi nhận lũ vượt mốc lịch sử, điều chưa từng có trong chuỗi số liệu trắc thủy văn, đây là một minh chứng điển hình cho xu thế cực đoan hóa khí hậu”, ông Đại nói.

Cũng theo ông Đại, đô thị từ vùng núi cao, trung du đến đồng bằng ngập lụt thường xuyên hơn có nguyên nhân từ chất lượng rừng suy giảm. Khi rừng ở thượng nguồn không còn thì các lưu vực sông mất đi “lá chắn xanh” điều hòa dòng chảy. Khi rừng đầu nguồn bị chặt phá, nước mưa đổ dồn nhanh và mạnh hơn dễ gây lũ lớn đột ngột. Mất rừng đồng nghĩa mất lớp thảm thực vật hút nước, dẫn tới nước mưa dồn hết xuống vùng thấp, biên độ lũ tăng và đỉnh lũ “nhọn” hơn (lũ lên rất nhanh). Đây là nguyên nhân gián tiếp nhưng cực kỳ quan trọng, là “mắt xích” nối giữa hành vi con người ở vùng cao với hậu quả ngập lụt ở vùng thấp.

Cũng theo ông Đại, thực trạng ngập lụt đô thị xảy ra ở nhiều địa phương vừa qua cho thấy công tác quy hoạch đô thị chưa bắt kịp xu thế cực đoan của khí hậu. Trong đó, công tác quy hoạch phòng, chống lũ lụt ở nhiều nơi còn bất cập, chưa đồng bộ. Nhiều TP chưa có quy hoạch chuyên ngành thoát nước đồng bộ và cập nhật yếu tố biến đổi khí hậu. Điều này dẫn đến việc phát triển đô thị thiếu cân nhắc về không gian dành cho nước như thiếu các vùng phân lũ, hành lang thoát lũ tự nhiên, không bảo vệ đủ diện tích hồ ao…; tình trạng lấn chiếm kênh thoát nước, xây nhà trong lòng sông còn diễn ra khá phổ biến, khiến hành lang thoát lũ bị thu hẹp.

Bên cạnh đó, ý thức cộng đồng về bảo vệ hệ thống thoát nước còn hạn chế, tình trạng đổ rác, xả thải bừa bãi gây ngập. Những yếu tố xuất phát từ con người này nếu được quản lý tốt hơn thì mức độ ngập úng sẽ giảm đi đáng kể.

Ngoài ra, sự phát triển đô thị dọc theo các lòng sông cũ cũng khiến hướng thoát lũ tự nhiên bị cản trở, mặc dù các yếu tố này không phải nguyên nhân trực tiếp nhưng có thể cộng hưởng với các nguyên nhân chính để tạo nên thảm họa ngập lụt đô thị.

Ngập lụt đô thị ngày càng nghiêm trọng

Ông Hoàng Văn Đại cho rằng mưa cường độ lớn xuất hiện ngày càng phổ biến, vượt quá khả năng chống chịu của các hệ thống thoát nước đô thị. Trong đó, nhiều trận mưa cực đoan điển hình để lại hậu quả nặng nề.

ẢNH: TUẤN MINH

Tháng 10.2008, trận mưa lịch sử tại Hà Nội khiến gần như toàn bộ nội đô bị ngập sâu. Năm 2015, mưa lớn tại Quảng Ninh với tổng lượng gần 1.000 mm/4 ngày gây ngập lụt nghiêm trọng ở nhiều đô thị. Còn tại TP.HCM năm 2016 liên tiếp ngập do mưa 100 – 200 mm chỉ trong 1 – 2 giờ vào giờ cao điểm. Còn tại Phú Quốc (An Giang) năm 2019 mưa lớn kỷ lục 1.158 mm trong 8 ngày, riêng ngày 9.8 đạt 358 mm.

Mùa mưa năm 2022, nhiều đô thị từ đồng bằng đến trung du, miền núi phía bắc ngập nặng. Hà Nội có mưa từ ngày 22.5 – 13.6, lượng mưa 100 – 180 mm/giờ, ngập phổ biến 0,3 – 0,7 m. Tại TP.Hải Phòng ngày 26.8 mưa 150 mm, ngập sâu 0,4 – 0,5 m. Tại các đô thị ở Phú Thọ cũ, Lào Cai cũ đều bị ngập lụt nghiêm trọng.

Đặc biệt năm 2025, cuối tháng 9 đến đầu tháng 10, Hà Nội tiếp tục ghi nhận 2 trận mưa lớn gây ngập diện rộng, nhiều tuyến phố trung tâm ngập sâu 0,5 – 0,8 m.

“Các sự kiện nối tiếp này cho thấy ngập đô thị ngày càng có xu hướng nghiêm trọng, lặp lại với tần suất cao hơn, phản ánh rõ giới hạn chịu đựng của hạ tầng thoát nước đô thị trong bối cảnh biến đổi khí hậu và đô thị hóa nhanh”, ông Đại nói.