Cứu trợ học sinh vùng lũ: Làm sao bảo vệ riêng tư trẻ em?

Ý định thông tin học sinh nhận cứu trợ ban đầu rất tốt. Phải minh bạch để đúng người đúng việc, tránh thất thoát. Nhưng câu hỏi đặt ra là minh bạch đến mức nào để không biến một em nhỏ thành hồ sơ hoàn cảnh chạy khắp mạng?

Điều 21 Hiến pháp năm 2013 quy định rõ mọi người có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình. Với trẻ em quyền này còn được bảo vệ nghiêm ngặt hơn qua điều 21 luật Trẻ em 2016 rằng trẻ em có quyền bất khả xâm phạm về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân và bí mật gia đình vì lợi ích tốt nhất của trẻ em. Khoản 11 điều 6 luật này còn nghiêm cấm hành vi công bố, tiết lộ thông tin về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân của trẻ em mà không được sự đồng ý của trẻ em từ đủ 7 tuổi trở lên và của cha, mẹ, người giám hộ.

Ảnh: Bá Duy

Thế nhưng, thực tế tại các trường học cho thấy sự lệch pha nghiêm trọng. Nhiều nhà trường vội vàng công khai danh sách chi tiết lên Facebook, Zalo với đầy đủ thông tin nhạy cảm nhằm minh bạch, để mọi người giám sát nhưng minh bạch không đồng nghĩa với việc phơi bày toàn bộ đời tư của một đứa trẻ ra công chúng.

Nghị định 13/2023/NĐ-CP của Chính phủ về bảo vệ dữ liệu cá nhân đã thiết lập khung pháp lý rõ ràng. Điều 2 khoản 1 định nghĩa dữ liệu cá nhân là thông tin dưới dạng ký hiệu, chữ viết, chữ số, hình ảnh, âm thanh hoặc dạng tương tự trên môi trường điện tử gắn liền với một con người cụ thể. Điều 3 Nghị định nêu rõ các nguyên tắc xử lý dữ liệu cá nhân, trong đó có nguyên tắc chủ thể dữ liệu được biết về hoạt động liên quan tới xử lý dữ liệu cá nhân của mình; dữ liệu cá nhân được áp dụng các biện pháp bảo vệ, bảo mật trong quá trình xử lý. Và đặc biệt bên kiểm soát dữ liệu phải chịu trách nhiệm tuân thủ và chứng minh sự tuân thủ.

Áp dụng vào trường hợp cứu trợ học sinh, nhà trường đóng vai trò bên kiểm soát dữ liệu khi thu thập thông tin của học sinh. Việc công khai thông tin này lên mạng xã hội chính là hành vi xử lý dữ liệu cá nhân. Theo Nghị định 13/2023/NĐ-CP, việc đăng tải lên mạng xã hội là hành vi xử lý dữ liệu cá nhân. Với dữ liệu của trẻ em, nguyên tắc là phải có sự đồng ý theo quy định. Các ngoại lệ chỉ áp dụng trong những tình huống thật sự cần thiết theo luật còn việc công khai danh sách trên mạng xã hội thì không nên coi là ngoại lệ.

Vấn đề còn trở nên phức tạp hơn khi nhà trường lập luận rằng việc công khai là để minh bạch theo yêu cầu của nhà tài trợ hoặc nhà hảo tâm. Tuy nhiên, điều 7 luật Tiếp cận thông tin 2016 đã phân định rõ thông tin liên quan đến bí mật đời sống riêng tư, bí mật cá nhân chỉ được tiếp cận trong trường hợp được người đó đồng ý. Ngay cả khi người đứng đầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định cung cấp thông tin này vì lợi ích công cộng, việc đó cũng phải được thực hiện theo quy định của luật có liên quan, không phải tùy tiện.

Làm sao để vừa minh bạch vừa bảo vệ riêng tư?

Câu trả lời nằm ở cách thức công khai. Minh bạch không có nghĩa là phải công khai tất cả mà là công khai đủ để giám sát. Thay vì đăng tải Nguyễn Văn A, lớp 7A, SĐT 0912345678, nhà ngập 2 mét, cha bệnh nặng, nhà trường hoàn toàn có thể công khai dưới dạng Lớp 7A: 15 học sinh nhận hỗ trợ, tổng số tiền X triệu đồng. Chi tiết cụ thể chỉ được cung cấp cho những người có thẩm quyền giám sát trực tiếp như ban đại diện cha mẹ học sinh, ban kiểm tra của nhà tài trợ hoặc cơ quan quản lý nhà nước.

Điều 100 luật Trẻ em quy định trách nhiệm bảo vệ tính mạng, thân thể, nhân phẩm, danh dự, bí mật đời sống riêng tư của trẻ em. Điều 54 luật này còn đặc biệt nhấn mạnh cơ quan, tổ chức, cá nhân quản lý, cung cấp sản phẩm, dịch vụ thông tin, truyền thông và tổ chức các hoạt động trên môi trường mạng phải thực hiện các biện pháp bảo đảm an toàn và bí mật đời sống riêng tư cho trẻ em theo quy định của pháp luật. Nhà trường với vai trò là cơ sở giáo dục càng phải gương mẫu tuân thủ.

ẢNH: BÁ DUY

Thực tế không phải nhà trường nào cũng cố tình vi phạm. Nhiều trường hợp xuất phát từ thiếu hiểu biết về quy định pháp luật hoặc bị áp lực từ yêu cầu minh bạch tuyệt đối của nhà tài trợ. Nhưng pháp luật không chấp nhận sự thiếu hiểu biết làm lý do biện hộ. Hơn nữa một khi thông tin đã lan tràn trên mạng thì việc thu hồi là không thể. Đứa trẻ ấy sẽ mang theo cái “mác” hoàn cảnh khó khăn, thậm chí là “đối tượng nhận tiền cứu trợ” trong mắt bạn bè, thầy cô và cộng đồng. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến tâm lý mà còn có thể tạo cơ hội cho các đối tượng xấu lợi dụng thông tin của trẻ em.

Về trách nhiệm pháp lý, cha mẹ và giáo viên đều có nghĩa vụ bảo vệ bí mật đời sống riêng tư của trẻ em theo điều 100 luật Trẻ em. Nếu vi phạm, tùy tính chất và mức độ, cá nhân, đơn vị liên quan có thể bị xử lý theo cơ chế trách nhiệm tương ứng của pháp luật hiện hành. Trường hợp nghiêm trọng có thể phát sinh trách nhiệm theo quy định pháp luật hình sự nếu đủ yếu tố cấu thành.

Với nhà tài trợ và nhà hảo tâm, yêu cầu minh bạch là hoàn toàn chính đáng. Nhưng minh bạch có thể được thực hiện bằng cách yêu cầu báo cáo định kỳ, cho phép giám sát trực tiếp tại trường hoặc công khai thông tin tổng hợp thay vì thông tin cá nhân chi tiết. Cách làm an toàn là công khai số liệu tổng hợp, kèm cơ chế giám sát tại chỗ và báo cáo định kỳ, hạn chế tối đa việc đưa dữ liệu định danh của trẻ em lên không gian mạng.

ẢNH: T.P

Khuyến nghị cụ thể là nhà trường cần xây dựng quy trình rõ ràng về thu thập và sử dụng thông tin học sinh, đặc biệt trong các trường hợp cứu trợ. Chỉ công khai thông tin ở mức tổng hợp, tránh nêu tên, ảnh, hoặc thông tin nhạy cảm của từng cá nhân. Khi cần thiết phải công khai chi tiết, phải có sự đồng ý bằng văn bản của phụ huynh và trẻ em nếu đủ tuổi. Đồng thời tăng cường đào tạo về bảo vệ dữ liệu cá nhân cho giáo viên và cán bộ quản lý. Bên cạnh đó cơ quan quản lý nhà nước cần thanh tra, kiểm tra và xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm.

Minh bạch là đúng nhưng minh bạch không có nghĩa là xâm phạm quyền riêng tư. Đặc biệt với trẻ em, nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất mà pháp luật đã thiết lập hàng rào bảo vệ chặt chẽ. Trách nhiệm của chúng ta từ nhà trường, gia đình, đến nhà hảo tâm và cơ quan quản lý là biết cách cân bằng giữa minh bạch và bảo vệ. Bởi một khi thông tin đã lan tràn, không có cách nào xóa bỏ dấu vết mà một đứa trẻ phải gánh chịu suốt đời.