Mộ cổ 123 năm ở TP.HCM: Dấu tích đại gia giàu thứ 4 Sài Gòn xưa

Sau gần 20 phút len lỏi qua những hẻm nhỏ trên đường Ni Sư Huỳnh Liên, phóng viên mới tiếp cận được khu mộ cổ lọt thỏm giữa những bê tông cao tầng. Dù nằm giữa không gian chật hẹp, sự hiện diện của khu mộ tạo nên cảm giác tách biệt với nhịp sống hiện đại xung quanh.

Toàn khu mộ rộng khoảng 80 m², bao quanh bằng lan can đá hoa cương. Tuy nhiên, bề mặt các ngôi mộ trở thành nơi đặt chậu cảnh, thùng xốp trồng rau, thậm chí có hộ còn nuôi gia cầm… khiến khu mộ mất đi vẻ trang nghiêm vốn có.

Dấu tích gia tộc Trần Hữu Định qua những bia đá ở mộ cổ

Kiến trúc mộ cổ mang đậm dấu ấn văn hóa Hoa – Việt cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Các ngôi mộ đều có 2 bia đá lớn ở trước và sau, khắc chữ Hán.

Trên các mộ phần bằng đá, hình đồng tiền xu lớn biểu tượng may mắn của văn hóa người Hoa được chạm nổi ở vị trí trung tâm. 4 góc mộ chạm họa tiết dơi cách điệu, biểu trưng cho chữ “phúc”.

Cổng đá uy nghi với 2 lớp bia Hán văn là đặc trưng của các dòng họ thương nhân giàu có thời Chợ Lớn thịnh vượng cuối thế kỷ 19.

Dưới cổng là lư hương bằng đá. Mộ có hình chữ nhật, 4 góc chạm họa tiết dơi. Sau mộ là tấm bia đá chạm nổi tinh xảo, kèm một bia đá khắc chìm chữ Hán ngay phía lưng.

2 ngôi mộ nhỏ hơn nằm kế bên, được bao bằng hàng rào thép không gỉ với hoa văn thanh nhã.

Nổi bật nhất là ngôi mộ nằm sát mặt hẻm, sở hữu cổng đá uy nghi. Trên đó khắc dòng chữ: CI_GIT MR TRAN_HUU_ĐINH CONSEILLER MUNICIPAL. DECEDE A CHOLON. LE 11 MARS 1902 (ông Trần Hữu Định, Ủy viên Hội đồng thành phố, qua đời tại Chợ Lớn ngày 11.3.1902 – PV).

Tồn tại hơn 1 thế kỷ, khu mộ cổ nay đã trở thành một phần quen thuộc trong sinh hoạt của người dân trong hẻm. Hằng ngày, người dân tụ họp, ăn sáng, trò chuyện; thậm chí nhiều tài xế công nghệ cũng ghé vào nghỉ ngơi.

Trao đổi với PV Báo Thanh Niên, ông Sang (51 tuổi, Tổ trưởng khu phố 21) và là người sống đối diện với mộ cổ cho biết, dựa trên những dòng chữ còn sót lại có thể đoán người mất từng sinh sống tại khu vực Chợ Lớn xưa. Tuy vậy, theo ông Sang, phần lớn thân nhân của các ngôi mộ hiện sinh sống xa quê, thỉnh thoảng vài năm họ mới quay về hương khói.

Bà Huỳnh Thị Nga (77 tuổi), một trong những cư dân sinh sống lâu năm cạnh khu mộ chia sẻ, khi bà dọn về đây lập nghiệp thì các phần mộ đã tồn tại. “Đến nay, mộ vẫn giữ nguyên hiện trạng. Chỉ khác là dân cư ngày một đông, nhà cửa xây dựng sát bên, thậm chí có lúc người ta còn đặt đồ đạc lên mộ”, bà nói.

Theo bà Nga, ngày trước mộ phần phủ kín rêu phong, mỗi dịp lễ, tết, người dân trong hẻm lại cùng nhau quét dọn, tân trang.

Nhiều bậc cao niên trong khu vực cũng từng kể lại rằng nơi đây vốn là một khu nghĩa địa cũ, về sau dân cư đến sinh sống đông dần khiến các ngôi mộ nằm lọt thỏm giữa khu phố.

Bên cạnh đó, người dân cho biết thỉnh thoảng vẫn có người đến viếng, trong đó có người nước ngoài. Chị Kim Ngọc (27 tuổi) nhớ lại từng có một người đàn ông ngoại quốc đi từng nhà gửi 500.000 đồng và nhờ bà con trông nom ngôi mộ mà anh cho rằng thuộc về tổ tiên mình.

Việc chăm sóc mộ phần hiện chủ yếu do người dân trong hẻm đảm nhiệm. Chị Bích Phương (35 tuổi) cho rằng: “Mộ trước nhà ai thì người đó tự quét dọn, chủ yếu là lá khô và những việc chăm nom đơn giản”.

Bá hộ Định (Tứ Định): Đại phú Chợ Lớn và dấu tích một thời

Bá hộ Định tên thật Trần Hữu Định, là người đứng thứ 4 trong giới hào phú Sài Gòn xưa. Tứ đại phú hộ: “Nhất Sỹ, nhì Phương, tam Xường, tứ Định”; được xem là những thương nhân, điền chủ và nhà tư sản giàu có nhất Nam kỳ cuối thế kỷ 19.

Việc mộ cổ của một người thuộc nhóm này còn tồn tại giữa TP.HCM hiện đại là một giá trị di sản hiếm gặp.

Ông Trần Hữu Định, từ một chủ tiệm cầm đồ, ông được chính quyền Pháp tín nhiệm giao làm hộ trưởng, phụ trách đất đai và xuất nhập khẩu vải sợi. Nhờ sự nhạy bén trong những thời điểm hàng hóa khan hiếm, ông nhanh chóng trở nên giàu có.

Danh xưng “bá hộ Định” (hay Hộ Định) là tên gọi dân Chợ Lớn ưu ái dành cho ông, phản ánh sự giàu sang bậc nhất thời bấy giờ.

Theo sách Sài Gòn năm xưa của Vương Hồng Sển, Tứ Định họ Trần sống tại căn nhà nằm giữa đường Trần Thanh Cần, gần dốc cầu Palikao và chợ Quách Đàm (chợ Bình Tây).

Tác giả Vương Hồng Sển phác họa sự bề thế của gia đình bá hộ Định như sau: “Ngôi nhà 5 căn trệt chạm trổ thật khéo, cột cẩm lai bóng ngời ngó thấy mặt; trong nhà vật dụng từ khí từ cái bàn, cái ghế, cái đôn sành đều có vẻ cũ xưa.

Mấy năm trước chính mắt tôi còn thấy làu làu vững chắc tuy vườn sân trước đã bị cắt xén sát mặt tiền nhường chỗ làm thềm và đường cái nay mở rộng nên lấp kinh. Gần đây, vì đất chợ giá cao nên tuy nhà lập làm phần hương hỏa mà con cháu đã bán và dỡ đi…”.

Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, những mộ cổ như thế này không chỉ kể lại lịch sử một gia tộc trứ danh mà còn nhắc nhớ về lớp di sản đô thị đang dần bị che lấp. Việc nhận diện và bảo tồn đúng giá trị sẽ giúp gìn giữ một phần ký ức Sài Gòn – Chợ Lớn xưa.