Cấm xuất cảnh vì nợ thuế: Công cụ quản lý hay rào cản đầu tư?

Ranh giới trách nhiệm đến đâu?

Điều khiến cộng đồng doanh nghiệp lo ngại là từ ngày 1.7.2026, theo luật Quản lý thuế (sửa đổi), không chỉ người đại diện pháp luật mà cả chủ sở hữu hưởng lợi của doanh nghiệp cũng có thể bị tạm hoãn xuất cảnh khi doanh nghiệp nợ thuế.

Một nhà đầu tư chia sẻ: “Tôi góp 30% vốn vào 3 công ty khác nhau, không điều hành trực tiếp. Nếu 1 trong 3 công ty đó nợ thuế mà tôi không hay biết, liệu tôi có bị chặn ở sân bay?”. Vậy quy định mới này là công cụ thu hồi nợ thuế hiệu quả hay tạo ra gánh nặng bất hợp lý cho nhà đầu tư?

ẢNH: VGP

Theo khoản 5 điều 17 luật Quản lý thuế (sửa đổi), từ 1.7.2026, không chỉ người đại diện pháp luật mà cả cá nhân là chủ sở hữu hưởng lợi của doanh nghiệp phải hoàn thành nghĩa vụ nộp thuế trước khi xuất cảnh.

Nghị định 168 năm 2025 của Chính phủ định nghĩa chủ sở hữu hưởng lợi là cá nhân sở hữu từ 25% vốn điều lệ trở lên hoặc có quyền chi phối doanh nghiệp dù không đứng tên trên giấy tờ. Nghị định 49 năm 2025 quy định ngưỡng cụ thể là 500 triệu đồng nợ quá hạn trên 120 ngày đối với cá nhân là người đại diện theo pháp luật doanh nghiệp. Liệu ngưỡng này có đủ rõ ràng và công bằng?

Hiện nay, ngưỡng nợ quá hạn mà Malaysia áp dụng là 2.000 USD (khoảng 50 triệu đồng) cho cá nhân, Mỹ là 40.000 USD (khoảng 1 tỉ đồng), còn Đài Loan quy định 2 triệu Đài tệ (khoảng 1,57 tỉ đồng) cho doanh nghiệp. Tuy nhiên sự khác biệt căn bản nằm ở cách xác định trách nhiệm.

Trong khi các quốc gia, vùng lãnh thổ này thường chỉ áp dụng với người quản lý trực tiếp hoặc người có quyền ký tài chính, Việt Nam lại mở rộng sang cả cổ đông chiếm từ 25% vốn trở lên. Điều này đặt ra câu hỏi về tính tương xứng. Một cổ đông góp 25% vốn, không điều hành thực tế, có nên chịu trách nhiệm pháp lý tương đương người đại diện pháp luật?

Vấn đề trở nên phức tạp hơn khi xem xét thẩm quyền thực thi. Theo Nghị định 126 năm 2020, thủ trưởng cơ quan quản lý thuế quản lý trực tiếp người nộp thuế có quyền quyết định tạm hoãn xuất cảnh. Quy trình thực thi diễn ra qua 3 giai đoạn: cơ quan thuế gửi thông báo qua tài khoản giao dịch thuế điện tử, sau 30 ngày nếu chưa hoàn thành nghĩa vụ sẽ ban hành quyết định chính thức và chuyển thông tin đến cơ quan xuất nhập cảnh trong vòng 24 giờ.

Về mặt lý thuyết, quy trình này minh bạch và có thời hạn rõ ràng. Nhưng trong thực tiễn nhiều trường hợp phản ánh không nhận được thông báo hoặc chỉ biết khi đến sân bay. Nguyên nhân có thể do địa chỉ email thay đổi, hệ thống thông báo chưa đồng bộ hoặc thông tin cổ đông không được cập nhật kịp thời trên cơ sở dữ liệu quốc gia về đăng ký doanh nghiệp…

Để công cụ thu hồi nợ thuế không cản trở đầu tư

Tiêu chí đánh giá hiệu quả của chính sách này cần được xem xét dưới 2 góc độ. Về mặt thu hồi nợ, Tổng cục Thuế khẳng định quy định tạm hoãn xuất cảnh đã phát huy tác dụng tích cực. Tuy nhiên hiệu quả thực sự không chỉ nằm ở số tiền thu về mà còn ở việc liệu biện pháp có tạo động lực tuân thủ tự nguyện hay chỉ dẫn đến việc né tránh bằng cách thay đổi cơ cấu sở hữu.

Một số doanh nghiệp đã điều chỉnh tỷ lệ góp vốn xuống dưới 25% hoặc chuyển quyền kiểm soát sang người khác để tránh rơi vào diện bị ràng buộc? Điều này không giải quyết được nguồn gốc của vấn đề nợ thuế mà chỉ tạo ra chi phí tuân thủ gia tăng và làm méo mó cơ cấu sở hữu doanh nghiệp.

Về mặt chế tài, mức tính tiền chậm nộp hiện hành là 0,03%/ngày (tương đương 10,9%/năm) được giữ nguyên trong luật sửa đổi. Con số này cao hơn lãi suất cho vay thương mại trung bình và được lý giải là cần thiết để khuyến khích tuân thủ đúng hạn. Nhưng khi kết hợp với biện pháp tạm hoãn xuất cảnh liệu có tạo ra chế tài kép quá nặng nề?

Một doanh nghiệp gặp khó khăn tạm thời về dòng tiền đã phải chịu tiền chậm nộp cao, nay cổ đông còn bị hạn chế quyền tự do đi lại. Trong khi đó tại một số quốc gia (như Singapore) chủ yếu áp dụng biện pháp tài chính (phạt, lãi suất cao) và chỉ dùng hạn chế xuất cảnh như giải pháp cuối cùng với các trường hợp cố tình trốn tránh hoặc có nguy cơ cao không thu hồi được nợ.

Rủi ro lớn nhất của quy định này nằm ở tác động đến môi trường đầu tư. Theo Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân, Việt Nam đang tạo lập môi trường kinh doanh thuận lợi để thu hút vốn đầu tư. Nhưng khi một nhà đầu tư tài chính góp vốn vào startup hay doanh nghiệp nhỏ có thể bị tạm hoãn xuất cảnh vì quyết định điều hành của người khác, liệu điều này có khuyến khích hay kìm hãm dòng vốn?

Đặc biệt với các nhà đầu tư nước ngoài, doanh nhân có nhu cầu đi công tác thường xuyên, quy định này tạo ra yếu tố rủi ro khó lường. Mặt khác cơ hội của chính sách nằm ở việc nếu thực thi đúng, nó có thể ngăn chặn hành vi cố ý tách bạch trách nhiệm giữa người sở hữu thực và người đứng tên, một thực trạng mà Chính phủ đã chỉ ra trong hồ sơ trình luật.

Để chính sách đạt được mục tiêu thu hồi nợ thuế mà không tạo gánh nặng bất hợp lý, cần có các giải pháp đồng bộ.

Thứ nhất, cần có hệ thống phân loại rõ ràng giữa chủ sở hữu hưởng lợi tích cực tham gia điều hành và nhà đầu tư tài chính thụ động. Chỉ áp dụng tạm hoãn xuất cảnh với nhóm đầu tiên, còn nhóm thứ hai chỉ chịu trách nhiệm trong phạm vi vốn góp. Tiêu chí phân biệt có thể dựa trên quyền ký quyết định tài chính, tham gia hội đồng quản trị hoặc nhận thù lao điều hành.

Thứ hai, cần xây dựng cổng thông tin điện tử tập trung cho phép cổ đông tra cứu nghĩa vụ thuế của doanh nghiệp mình góp vốn, kèm cơ chế cảnh báo sớm qua email và tin nhắn trước ít nhất 60 ngày. Hiện nay thông tin này chỉ có trên trang web Tổng cục Thuế nhưng chưa được tích hợp với hệ thống đăng ký doanh nghiệp.

Thứ ba, cần có cơ chế giải trình và khiếu nại nhanh cho cổ đông chứng minh mình không tham gia điều hành, tương tự như chế tài về người đại diện danh nghĩa trong luật Doanh nghiệp 2020.

Để chính sách tạm hoãn xuất cảnh với chủ sở hữu hưởng lợi thành công, cần minh bạch thông tin, phân biệt trách nhiệm theo mức độ tham gia điều hành và có cơ chế bảo vệ cho nhà đầu tư thiện chí. Chỉ khi đó, chính sách mới thực sự là công cụ quản lý chứ không phải gánh nặng với nền kinh tế.