Đề thi văn học sinh giỏi THPT quốc gia: Để làm tốt, thí sinh sẽ ‘kiệt sức’

Câu 1 (8,0 điểm) Nghị luận xã hội

Đọc ngữ liệu sau:

Triết gia: Tự lập nghĩa là “thoát khỏi bản tính ích kỷ”.

Chàng thanh niên: …!!

Triết gia: Chính vì thế Adler¹gọi cảm thức cộng đồng […] là sự quan tâm tới xã hội, quan tâm tới người khác. Chúng ta cần thoát khỏi bản tính ích kỷ cố hữu, từ bỏ việc mình là “trung tâm thế giới”. Cần phải thoát khỏi “tôi”. Cần phải thoát khỏi lối sống thời còn là một đứa trẻ được chiều chuộng.

Chàng thanh niên: Thầy nói rằng, khi thoát khỏi bản tính ích kỷ, chúng ta mới có thể tự lập…?

Triết gia: Đúng vậy. Con người có thể thay đổi. Và có thể thay đổi lối sống, thế giới quan và nhân sinh quan đó. Tình yêu đã biến chủ ngữ của cuộc đời vốn là “tôi” thành “chúng ta”. Nhờ tình yêu, chúng ta được giải thoát khỏi “tôi”, trở nên tự lập và đón nhận thế giới với ý nghĩa thực sự của nó.

Chàng thanh niên: Đón nhận thế giới?!

Triết gia: Vâng. Với việc biết đến tình yêu, chủ ngữ của cuộc đời đổi thành “chúng ta”. Đây là xuất phát điểm mới của cuộc đời. “Chúng ta” bắt đầu chỉ bằng hai người và nhân sinh quan đó sẽ dần dần mở rộng phạm vi ra thành cả cộng đồng và cả nhân loại.

Chàng thanh niên: Đó là…

Triết gia: Là cảm thức cộng đồng.²

Từ đoạn đối thoại trên, anh/ chị hãy viết bài văn nghị luận bàn về vấn đề: mối quan hệ giữa tự lập, tình yêu và cảm thức cộng đồng.

Câu 2 (12,0 điểm) Nghị luận văn học

“Chỉ mắt tôi không đủ cho tôi, tôi muốn nhìn qua mắt những người khác. Thực tại, kể cả khi được nhìn qua mắt của nhiều người, vẫn chưa đủ. […] Tôi sẽ nức lòng biết xem sự vật mang bộ mặt nào với con chuột hay con ong; tôi sẽ còn nức lòng hơn nữa được tri giác thế giới mùi hương, với tất cả thông tin và cảm xúc mà nó chứa đựng, cho một con chó.”³

Nhận định của C.S. Lewis gợi ra vấn đề gì trong hoạt động sáng tác của nhà văn? Bằng trải nghiệm văn học, anh/ chị hãy bàn luận về vấn đề đó.

(Chú thích:¹ Alfred Adler (1870-1937): Nhà tâm lý học, triết học người Áo.

² Kishimi Ichiro và Koga Fumitake, Dám hạnh phúc, Nguyễn Thanh Vân dịch, NXB Dân trí, Hà Nội, 2024, tr.259-260.

³ C.S. Lewis, Một thử nghiệm phê bình, Nguyễn Công Nam dịch, NXB Thế giới, Hà Nội, 2024, tr.202-203).

ẢNH: HSCC

Đề nghị luận văn học: Cần tư duy vượt trội, chiều sâu nhân văn

Nhận xét về đề thi học sinh giỏi quốc gia môn ngữ văn năm học 2025-2026, giáo viên Đỗ Đức Anh, Trường THPT Bùi Thị Xuân (P.Bến Thành, TP.HCM), cho hay: Với đề thi này, thí sinh sẽ khá “kiệt sức” sau khi làm bài. Đề xứng tầm chọn học sinh giỏi quốc gia, có tính phân hóa tốt để đãi cát tìm nhân tài trong kỳ thi lớn, phát hiện những học sinh có tầm tư duy vượt trội và chiều sâu nhân văn trong cảm thức trí tuệ. 

Ở câu 1 – Nghị luận xã hội, có một đoạn ngữ liệu dẫn nhập vào vấn đề khá thử thách với thí sinh. văn bản nguồn có độ phức tạp cao, đòi hỏi khả năng đọc hiểu và năng lực tri nhận sâu. 

Đối với các kỳ thi học sinh giỏi, đặc biệt là thi chọn đội tuyển quốc gia, ngữ liệu không chỉ là chất liệu dẫn nhập mà còn góp phần tạo nên tính mới, độ thử thách và cảm hứng tư duy cho thí sinh. 

Văn bản nguồn dài và dày đặc ý niệm, học sinh chưa quen triết học dễ bị choáng. Tuy nhiên, với đối tượng HS  giỏi quốc gia, điều này vẫn ở mức chấp nhận được.

Câu 1 đặt ra vấn đề rất hiện đại: mối quan hệ giữa tự lập – tình yêu – cảm thức cộng đồng. Đây không chỉ là triết luận xã hội thuần túy, mà còn là bài học về trưởng thành tinh thần: vượt khỏi cái “tôi vị kỷ” để hướng đến “chúng ta nhân văn”. 

Học sinh muốn xử lý câu này phải biết kết nối các phạm trù triết học – tâm lý – xã hội và vận dụng trải nghiệm sống để lập luận. Nhìn chung để làm tốt câu này thí sinh cũng sẽ khá “kiệt sức”. 

Ở câu 2, theo thầy Đức Anh, nhìn qua thì có vẻ là kiểu đề nghị luận văn học quen thuộc của học sinh giỏi nhưng cũng khá khó.

Giáo viên trường THPT Bùi Thị Xuân phân tích, đề bài không chỉ đề cao năng lực đồng cảm của văn chương mà còn khơi gợi một vấn đề sâu xa hơn: con người không bao giờ có thể nhìn thế giới một cách đầy đủ bằng đôi mắt của chính mình. 

Khi C.S. Lewis nhấn mạnh đến trải nghiệm nhìn đời qua đôi mắt của người khác, điều đó cũng đồng nghĩa với việc thừa nhận sự giới hạn của cái nhìn cá nhân, sự hữu hạn của kinh nghiệm sống và khả năng phán đoán con người. 

Văn chương vì thế trở thành một phương tiện nhận thức đặc biệt, giúp con người vượt qua cái nhìn chủ quan, phá vỡ cảm giác “trung tâm hóa bản thân” vốn dễ dẫn đến định kiến, phiến diện và vô cảm.

Đề thi yêu cầu học sinh không chỉ nói về tác dụng “làm giàu cảm xúc”, mà phải đi xa hơn: nhận ra rằng văn học còn giúp ta tự phản tỉnh, nhìn lại chính mình trong tương quan với tha nhân, để từ đó hình thành một năng lực sống quan trọng – khả năng thấu hiểu sự khác biệt mà vẫn giữ được nền tảng giá trị nhân văn. Phải thật sự hiểu đề và lắng sâu, học sinh mới có thể viết tốt câu này.