Sinh viên thực tập bị kỷ luật: Ai cần bài học về pháp luật?

Doanh nghiệp có quyền gì với sinh viên thực tập?

Theo bộ luật Lao động 2019, chỉ có người lao động mới có thể bị kỷ luật lao động. Sinh viên thực tập không phải người lao động. Họ không có hợp đồng lao động, không nhận lương, không thuộc diện điều chỉnh của pháp luật lao động. Quan hệ của họ với doanh nghiệp là quan hệ đào tạo, học tập. Vậy khi ban hành quyết định kỷ luật, doanh nghiệp đã vượt quyền. Họ áp dụng một quy trình dành cho người lao động lên đối tượng không phải người lao động. Cái tên “quyết định kỷ luật” nghe có vẻ nghiêm túc nhưng về mặt pháp lý là vô giá trị.

Một quyết định như vậy tạo ra sự nhầm lẫn nghiêm trọng cho sinh viên về quyền và nghĩa vụ của mình. Sinh viên thực tập thường ở vị thế yếu, chưa có kinh nghiệm, dễ chấp nhận những gì được trình bày một cách chính thức. Khi nhận được quyết định kỷ luật đóng dấu, nhiều em nghĩ mình thực sự đã bị xử phạt hợp pháp, lo sợ điều này ảnh hưởng đến tương lai nghề nghiệp.

Ảnh: T.N tạo bằng AI

Điều đáng nói là nhiều doanh nghiệp nghĩ mình đang quản lý nghiêm, đang rèn luyện kỷ luật cho sinh viên. Nhưng sự nghiêm khắc không dựa trên hiểu biết pháp luật lại trở thành hành vi vi phạm pháp luật.

Vậy doanh nghiệp có quyền gì với sinh viên thực tập? Doanh nghiệp hoàn toàn có quyền yêu cầu sinh viên thực tập tuân thủ các quy định về an toàn lao động, bảo mật thông tin, giờ giấc làm việc hợp lý. Nếu sinh viên vi phạm nghiêm trọng, doanh nghiệp có quyền chấm dứt việc tiếp nhận thực tập, báo cáo với nhà trường để xử lý.

Nhưng xử lý như thế nào đó là quyền của nhà trường, không phải của doanh nghiệp. Kỷ luật sinh viên được quy định tại Quy chế đào tạo đại học, cao đẳng do Bộ GD-ĐT ban hành. Theo đó chỉ có hiệu trưởng hoặc người được ủy quyền mới có thẩm quyền quyết định kỷ luật sinh viên. Ranh giới ở đây rất rõ ràng khi doanh nghiệp quản lý về hoạt động thực tập còn nhà trường quản lý về kỷ luật đào tạo. Doanh nghiệp có thể đánh giá, có thể phản hồi nhưng không thể ban hành quyết định kỷ luật.

Thực tập là giai đoạn nằm giữa học tập và làm việc. Sinh viên thực tập không phải học sinh đang ngồi trong lớp nhưng cũng chưa phải người lao động chính thức. Họ làm việc tại doanh nghiệp, phải tuân theo nhiều quy định như người lao động nhưng về mặt pháp lý lại không có địa vị tương ứng. Khoảng trống này khiến nhiều doanh nghiệp tự hiểu theo cách của mình. Họ nghĩ “Em ấy làm việc ở đây, vi phạm nội quy của công ty thì công ty xử lý thôi”. Nghe có vẻ hợp lý nhưng lại sai về mặt pháp lý.

Một phần khác do thiếu phối hợp giữa nhà trường và doanh nghiệp. Nhiều trường đại học, cao đẳng coi thực tập như giao nhiệm vụ cho doanh nghiệp. Ký thỏa thuận rồi thả sinh viên ra, ít theo dõi, ít phối hợp xử lý các tình huống phát sinh. 

Khi đi thực tập, sinh viên nên làm gì?

Tuy nhiên, ở đây lại có câu chuyện khác về thái độ sinh viên khi đi thực tập. Không ít sinh viên hiểu lầm về bản chất của thực tập. Có em nghĩ “Mình không nhận lương, không phải nhân viên chính thức nên làm việc qua loa cũng không sao”. Đi muộn, về sớm, làm việc cá nhân trong giờ, dùng tài sản công ty tùy tiện… Đó là sai lầm lớn.

Thực tập là cơ hội học hỏi nhưng cũng là thời gian xây dựng thái độ nghề nghiệp. Nhiều doanh nghiệp sẵn sàng tuyển dụng những thực tập sinh làm việc tốt. Ngược lại, một đánh giá kém trong thời gian thực tập có thể đóng cửa cơ hội việc làm sau này.

Vậy khi đi thực tập, sinh viên nên làm gì? Một là, tìm hiểu rõ nội quy, quy định của doanh nghiệp. Hỏi rõ về giờ giấc làm việc, quy trình báo cáo, những điều cấm kỵ. Đừng chờ đến khi vi phạm rồi mới biết.

Hai là, chủ động giao tiếp với người hướng dẫn. Nếu không hiểu công việc, hỏi ngay. Nếu gặp khó khăn, báo cáo kịp thời; đừng tự ý bỏ qua hoặc làm theo cảm tính.

Ba là, giữ thái độ học hỏi, khiêm tốn. Dù đã học nhiều lý thuyết nhưng thực tế làm việc vẫn khác nên sinh viên cần lắng nghe, quan sát, ghi chép. Đừng tranh cãi hoặc tỏ ra hiểu biết khi chưa có kinh nghiệm.

Bốn là, biết ranh giới giữa quyền lợi và lạm quyền. Có quyền nghỉ phép không có nghĩa là nghỉ tùy tiện. Có quyền hỏi không có nghĩa là chất vấn thiếu tôn trọng. Biết giữ thể diện cho mình và cho người khác.

Những điều này nghe có vẻ đơn giản nhưng thực tế nhiều sinh viên mắc lỗi vì chủ quan. Họ nghĩ công ty cần mình nên có thể thoải mái. Nhưng thực tập là quan hệ hai chiều, doanh nghiệp cung cấp môi trường học tập còn sinh viên đóng góp công sức. Thiếu tôn trọng ở bất kỳ phía nào cũng phá vỡ quan hệ này.

ảnh: T.N tạo bằng AI

Cần rà soát, sửa đổi các văn bản hướng dẫn về thực tập

Để khắc phục tình trạng doanh nghiệp tự ý kỷ luật, thực tập sinh, trước hết, Bộ Nội vụ cần rà soát, sửa đổi các văn bản hướng dẫn về thực tập để quy định cụ thể hơn. Trong đó phải nêu rõ khi sinh viên thực tập vi phạm quy định của doanh nghiệp, quy trình xử lý ra sao? Doanh nghiệp phản hồi thế nào, nhà trường xem xét và quyết định ra sao, thời hạn xử lý bao lâu?…

Các trường đại học, cao đẳng cần ban hành quy chế quản lý thực tập chi tiết, trong đó có phần về xử lý kỷ luật sinh viên trong thời gian thực tập. Quy chế này phải được công bố rõ ràng cho cả sinh viên và doanh nghiệp biết.

Cần tăng cường tập huấn và tuyên truyền. Các sở Nội vụ, Hiệp hội doanh nghiệp có thể tổ chức các buổi tập huấn về pháp luật lao động, pháp luật giáo dục cho doanh nghiệp tiếp nhận thực tập sinh.

Thỏa thuận giữa nhà trường và doanh nghiệp về tổ chức thực tập cần quy định cụ thể cơ chế phối hợp. Trong đó có điều khoản về xử lý kỷ luật, doanh nghiệp có quyền phản ánh, đề xuất nhưng quyết định cuối cùng thuộc về nhà trường. Thời hạn xử lý, hình thức báo cáo cần được ghi rõ. Một số trường đã làm tốt việc này. Họ cử giảng viên hướng dẫn thực tập thường xuyên liên hệ với doanh nghiệp, nắm tình hình, kịp thời xử lý các vấn đề phát sinh. Nhưng đây vẫn là thiểu số.

Nhưng cốt lõi của vấn đề không phải ở những quy định mà ở nhận thức. Nhiều doanh nghiệp vẫn coi sinh viên thực tập như lao động miễn phí. Họ giao việc, yêu cầu năng suất như người lao động chính thức nhưng không trả lương, không có hợp đồng, không đóng bảo hiểm. Khi cần kỷ luật thì lại áp dụng các biện pháp dành cho người lao động. Đây là sự mâu thuẫn cơ bản muốn hưởng quyền lợi từ lao động của thực tập sinh nhưng không muốn có nghĩa vụ tương ứng.

Một số quốc gia đã giải quyết mâu thuẫn này bằng cách quy định rõ nếu thực tập sinh làm công việc tạo ra giá trị kinh tế cho doanh nghiệp, họ phải được trả công. Nếu chỉ là học tập, quan sát thì không cần trả công nhưng doanh nghiệp cũng không được giao việc như người lao động. Việt Nam chưa có quy định tương tự. Thực tế là hầu hết sinh viên thực tập đều làm việc thực sự, tạo ra giá trị nhưng không được trả lương. Đây là điểm cần xem xét lại trong tương lai.

Cuối cùng sinh viên thực tập cũng cần hiểu rằng được tiếp nhận thực tập là cơ hội nhưng cũng là quyền lợi hợp pháp. Khi gặp những quyết định không đúng, các em có quyền hỏi lại, tra cứu quy định, tìm kiếm hỗ trợ pháp lý. Đừng im lặng chấp nhận song cũng đừng lạm dụng quyền lợi để thiếu trách nhiệm trong công việc.

Thực tập là giai đoạn quan trọng nơi sinh viên học cách làm việc chuyên nghiệp nhưng tính chuyên nghiệp không chỉ ở kỹ năng nghề nghiệp mà còn ở hiểu biết và tôn trọng pháp luật. Cả sinh viên, doanh nghiệp và nhà trường tất cả đều cần học bài học này.