VTV.vn – Từ snack đóng gói sẵn đến nước ngọt đầy đường… những thực phẩm siêu chế biến tưởng chừng là giải pháp nhanh chóng lại tiềm ẩn nhiều hệ lụy sức khỏe nghiêm trọng.
Nhiều nghiên cứu quốc tế đã cảnh báo việc tiêu thụ quá nhiều thực phẩm loại này làm tăng nguy cơ béo phì, tiểu đường, tim mạch, ung thư, thậm chí tử vong sớm…
Trong nhịp sống hiện đại, khi quỹ thời gian ngày càng eo hẹp, những sản phẩm chế biến sẵn với mẫu mã bắt mắt, hương vị hấp dẫn, giá thành rẻ trở thành lựa chọn quen thuộc của hàng triệu gia đình. Theo hệ thống phân loại NOVA, thực phẩm siêu chế biến (UPFs) bao gồm các sản phẩm công nghiệp có thành phần phần lớn là đường, muối, chất béo bão hòa, chất bảo quản, hương liệu, chất tạo màu… Thực chất, đây không còn là thực phẩm nguyên bản, mà là sự tổng hợp từ nhiều phụ gia và nguyên liệu công nghiệp. Những cái tên quen thuộc như mì ăn liền, snack, bánh ngọt, nước ngọt có ga, thực phẩm đông lạnh chế biến sẵn… đều nằm trong nhóm UPFs.
Nhưng ẩn sau sự tiện lợi ấy là những con số báo động. Một nghiên cứu tổng hợp công bố trên Tạp chí The BMJ năm 2024, với gần 10 triệu người tham gia, cho thấy mối liên hệ rõ rệt giữa lượng UPFs tiêu thụ và nguy cơ tử vong sớm, bệnh tim mạch, tiểu đường và rối loạn tâm thần. Tại Mỹ, hơn 50% lượng calo hàng ngày của người trưởng thành đến từ UPFs; với trẻ em, tỷ lệ này còn cao hơn. Đây không còn là câu chuyện cá nhân, mà là thách thức y tế cộng đồng toàn cầu.
Trước hết, thực phẩm siêu chế biến là một trong những thủ phạm hàng đầu gây béo phì. Với hàm lượng đường bổ sung, chất béo bão hòa cao nhưng lại thiếu chất xơ, vitamin, khoáng chất, UPFs khiến cơ thể nhanh chóng nạp vào lượng calo dư thừa mà không tạo cảm giác no. Các chuyên gia y tế cảnh báo, chế độ ăn nhiều UPFs thúc đẩy tình trạng đề kháng insulin – một trong những cơ chế chính dẫn đến tiểu đường loại 2. Béo phì và tiểu đường, đến lượt mình, kéo theo gánh nặng y tế khổng lồ với các bệnh mạn tính khác.
Không dừng lại ở đó, tác động tiêu cực đến hệ tim mạch cũng đã được khẳng định. Những người thường xuyên tiêu thụ thực phẩm siêu chế biến có nguy cơ cao hơn về tăng cholesterol xấu (LDL), huyết áp cao và viêm nhiễm mạn tính. Một nghiên cứu quốc tế cho thấy, chỉ cần tăng thêm 10% lượng UPFs trong khẩu phần hàng ngày, nguy cơ tử vong trước tuổi 75 đã tăng thêm khoảng 3%. Đây là con số đủ sức cảnh tỉnh đối với bất cứ ai còn xem nhẹ tác hại của loại thực phẩm này.
Một khía cạnh ít được chú ý nhưng đang nổi lên là mối liên hệ giữa UPFs và sức khỏe tâm thần. Các nghiên cứu từ Đại học Harvard chỉ ra rằng, chế độ ăn giàu thực phẩm siêu chế biến có liên quan đến trầm cảm, rối loạn lo âu và mất ngủ. Cơ chế có thể xuất phát từ sự mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột và tình trạng viêm mạn tính – vốn ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng não bộ. Đây là lời nhắc nhở rằng, tác hại của UPFs không chỉ dừng ở cân nặng hay tim mạch, mà còn chạm đến sự an lành tinh thần của mỗi người.
Không chỉ vậy, thực phẩm siêu chế biến còn bị nghi ngờ làm gia tăng nguy cơ một số loại ung thư, đặc biệt là ung thư đường tiêu hóa và ung thư vú. Dù nhiều nghiên cứu hiện nay mới dừng lại ở mức quan sát, khó khẳng định mối quan hệ nhân quả tuyệt đối, nhưng các dữ liệu thống kê đều cho thấy xu hướng đồng nhất: tiêu thụ càng nhiều UPFs, nguy cơ mắc bệnh càng cao. Đáng lo ngại hơn, một số chất phụ gia, chất bảo quản và hương liệu được dùng phổ biến trong UPFs có thể gây rối loạn nội tiết và kích thích quá trình viêm – yếu tố nền cho sự hình thành ung thư.
Vậy điều gì khiến UPFs trở nên nguy hiểm hơn hẳn so với chỉ “ăn nhiều calo”? Thứ nhất, đây là những thực phẩm được thiết kế để kích thích vị giác đến mức người tiêu dùng khó dừng lại. Thứ hai, chúng gần như “rỗng” về dinh dưỡng thiết yếu, thiếu chất chống oxy hóa và vi chất cần cho cơ thể. Thứ ba, các chất phụ gia công nghiệp, từ chất tạo màu, chất làm ổn định đến hương liệu, dù được phê duyệt an toàn, vẫn còn nhiều khoảng trống nghiên cứu về tác động lâu dài khi tích tụ trong cơ thể. Nói cách khác, UPFs không chỉ “đầu độc” dạ dày, mà còn tác động âm thầm đến chuyển hóa và cả hệ thần kinh.
Dẫu vậy, giới khoa học cũng lưu ý cần thận trọng trong cách tiếp cận. Không phải mọi UPFs đều nguy hại ở mức độ như nhau. Một số sản phẩm công nghiệp như bánh mì đóng gói hay sữa chua có đường, dù vẫn nằm trong nhóm UPFs, nhưng tác động có thể ít tiêu cực hơn so với nước ngọt có ga hay snack nhiều dầu mỡ. Đồng thời, nhiều nghiên cứu còn mang tính quan sát, chưa đủ để kết luận chắc chắn mối quan hệ nguyên nhân – kết quả. Chính vì vậy, thay vì cực đoan loại bỏ toàn bộ, giải pháp khả thi hơn là giảm thiểu và chọn lọc thông minh.
Ở cấp độ cộng đồng, nhiều quốc gia đã bắt đầu hành động. Chính phủ Mỹ đang xây dựng định nghĩa thống nhất về UPFs để siết chặt quản lý. Tại châu Âu, một số nước áp thuế đặc biệt với đồ uống có đường, đồng thời hạn chế quảng cáo thực phẩm siêu chế biến nhắm đến trẻ em. Các chuyên gia khuyến nghị song song với chính sách, giáo dục dinh dưỡng và minh bạch thông tin trên nhãn sản phẩm là chìa khóa để thay đổi hành vi tiêu dùng.
Về phía mỗi gia đình, điều quan trọng nhất là ưu tiên thực phẩm nguyên bản, ít chế biến như: rau củ quả tươi, ngũ cốc nguyên hạt, đạm sạch. Thói quen nấu nướng tại nhà, dù tốn thêm thời gian, lại là khoản đầu tư dài hạn cho sức khỏe. Trường học và cơ quan cũng có thể đóng vai trò bằng việc xây dựng thực đơn dinh dưỡng cân bằng, khuyến khích bữa ăn lành mạnh thay vì đồ ăn nhanh tiện lợi.
Một thế giới đầy rẫy thực phẩm siêu chế biến đang thách thức sức khỏe toàn cầu. Nhưng lựa chọn vẫn nằm trong tay mỗi người. Ăn uống là hành động hằng ngày, quyết định đến tuổi thọ, chất lượng cuộc sống và cả gánh nặng y tế của xã hội. Khi những nghiên cứu ngày càng phơi bày rõ mặt trái của thực phẩm siêu chế biến, đã đến lúc chúng ta nhìn lại những gì đưa vào cơ thể, không chỉ để thỏa mãn vị giác, mà còn để bảo vệ sức khỏe hôm nay và mai sau.
