Từ di sản gia đình đến tài nguyên quốc gia

Tháng 7.2025, ban thờ gia tiên dòng họ Đoàn, thờ Cụ tổ nghề nghệ nhân đầu tiên sáng tạo món chả cá Lã Vọng, lại sáng đèn nhang nhân ngày đón chứng nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Chứng nhận đó ghi danh “Tri thức chế biến và thưởng thức chả cá Lã Vọng Hà Nội”. Đây là trường hợp hiếm gặp: món ăn của một gia đình sáng tạo ra trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. “Di sản kiểu như thế không nhiều đâu vì thường di sản thuộc về cộng đồng. Chả cá Lã Vọng là món ăn được gia đình sáng tạo nên và sau đó trở thành món nổi tiếng, phổ biến”, TS Lê Thị Minh Lý, Phó chủ tịch Hội Di sản VN, nói.

Trong mâm cỗ dâng hương của nhà họ Đoàn nhân ngày đón danh hiệu di sản, có món chả cá Lã Vọng với tất cả những yêu cầu khó khăn của món này. Nếu như nhiều nhà hàng làm miếng chả to vì sợ vỡ cá, đỡ hao dẫn đến phải cắn đôi cắn ba khi ăn, thì chả cá Lã Vọng miếng phải vừa vặn. Lạc rang ăn trong món vẫn phải giữ được nguyên hạt sau khi rang và tách vỏ lụa… Cũng trong mâm cỗ dâng hương đó, có cả món rất đặc biệt là món “áp chảo chả cá” (còn gọi là món Vĩnh Thụy).

Hồ sơ di sản cho biết món “áp chảo chả cá” được chế biến cầu kỳ, chỉ có khách quen đặt trước mới làm. Bún được rán, xào cho săn, đặt miếng cá đều xung quanh cùng hành, thìa là, đánh lòng trứng tơi lên quện đều không phân biệt được lòng trắng và lòng đỏ, rót lên bún để tráng đều cả hai mặt, rồi rán vàng lên. Khi ăn, bên ngoài giòn, bên trong mềm, màu sắc xanh, đỏ, vàng, trắng đẹp mắt, hương vị thêm đậm đà khi chấm với mắm tôm hoặc nước mắm cà cuống.

Đây là món bà Đoàn Thị Thái, thế hệ thứ ba của dòng họ, sáng tạo để phục vụ vua Bảo Đại khi ông tới ăn tại cửa hàng Chả cá Sơn Hải, số 5 phố Hàng Sơn. Vua Bảo Đại khen ngon nên lần tiếp sau được nghênh tiếp nhà vua tại cửa hàng, bà Thái lại tiếp tục chế biến món áp chảo chả cá. Bà đặt tên món này là “Vĩnh Thụy” (tên thật của vua Bảo Đại) như một kỷ niệm vô cùng quý giá với gia đình, dòng họ. Nếu như các thương hiệu chả cá có thể làm chả cá theo phỏng đoán của mình về công thức, cũng đưa món canh cá dấm vào thực đơn, nhưng ở chả cá Lã Vọng nếu không đặt món trước thì thực khách sẽ không được thưởng thức.

Không gian văn hóa, di sản tư liệu UNESCO

Những di sản gia đình, dòng họ như tri thức chế biến và thưởng thức chả cá Lã Vọng Hà Nội đang là một phần của sự đa dạng di sản. Chúng đang tạo nên những không gian văn hóa, cũng như sự nối tiếp lịch sử khác nhau.

Một trong những di sản gia đình là các quỹ phát triển văn hóa lịch sử. Dòng họ của vị trí thức Phạm Thận Duật đã thành lập một quỹ, theo đó quỹ này kết hợp với Hội Khoa học lịch sử VN trao giải thưởng sử học Phạm Thận Duật cho luận án tiến sĩ sử học tốt nhất năm. Việc trao giải bắt đầu từ năm 2000.

Trong khi đó, giải thưởng Nguyễn Văn Huyên lại cho thấy dấu ấn của gia đình vị Bộ trưởng Giáo dục này. PGS-TS Nguyễn Văn Huy, nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học, cho biết quỹ Nguyễn Văn Huyên cho các nghiên cứu nhân học không phải ý tưởng của cha mình. Tuy nhiên, gia đình đã thành lập quỹ này để khuyến khích học viên cao học, nghiên cứu sinh ngành nhân học. “Sự nghiệp của ông Nguyễn Văn Huyên gắn với ngành nhân học. Trong bối cảnh hiện nay, ngành nhân học lại chưa phát triển thì mình cần có học bổng để giúp sinh viên, nghiên cứu sinh say mê với ngành”, PGS-TS Nguyễn Văn Huy cho biết.

Một dạng di sản dòng họ khác là không gian văn hóa tưởng niệm do gia đình thành lập. Đây là trường hợp không gian văn hóa Kim Lân trong Việt phủ Thành Chương (họa sĩ Thành Chương là con trai nhà văn Kim Lân), Bảo tàng Tố Hữu, Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên do các gia đình thành lập. Đây đều là những không gian được nhiều người lui tới, trong đó có nhiều khách nước ngoài. Đặc biệt, Bảo tàng Tố Hữu và Nguyễn Văn Huyên đều kể được những câu chuyện thời đại ấn tượng. Với Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên, bên cạnh câu chuyện về một nhà nghiên cứu dân tộc học, một nhà giáo dục học còn có câu chuyện về hôn nhân tự do. Với Bảo tàng Tố Hữu, câu chuyện về lý tưởng cách mạng của người trẻ, câu chuyện về Đổi mới.

Mới nhất, những tập nhạc của nhạc sĩ Hoàng Vân được ghi danh di sản tư liệu UNESCO. Để có được di sản này, bà Lê Y Linh (con gái nhạc sĩ Hoàng Vân) đã thực hiện nhiều phỏng vấn sâu, tìm đến các nhà sưu tập để có thể có những bản nhạc, bản thảo, cuốn sách đã được giữ qua hơn nửa thế kỷ, hoặc những tệp âm thanh tưởng không bao giờ tìm lại được. Em trai bà, nhạc trưởng Lê Phi Phi chịu trách nhiệm hiệu đính, so sánh các bản thảo, số hóa, thậm chí khôi phục tác phẩm bằng cách ghi âm qua các bản thu thanh.

“Tế bào” văn hóa

TS Lê Thị Minh Lý đánh giá trường hợp di sản phi vật thể như tri thức và thưởng thức chả cá Lã Vọng Hà Nội rất đáng quý. Di sản này bắt nguồn từ một gia tộc và dần dần làm nên lịch sử.

Tuy nhiên, điều TS Lê Thị Minh Lý thích nhất với di sản gia đình này là từ di sản của một gia đình, nó đã trở thành di sản của cộng đồng với nhiều người cùng thực hành. Điều đó thể hiện qua các chuỗi chả cá hiện nay. Trong số này, có địa điểm như chả cá Thăng Long còn lọt vào danh sách của Michelin về ẩm thực.

PGS-TS Nguyễn Văn Huy lại vô cùng thích thú với việc các gia đình, các dòng họ tạo lập ra các di sản của mình. “Các dòng họ ở VN hiện nay cũng giống như truyền thống ngày xưa thôi. Họ rất quan tâm đến sự kế thừa truyền thống của dòng họ, đặc biệt là các truyền thống về hiếu học, về tình tương thân tương ái mà cha ông để lại. Những điều này các thế hệ sau đều đang phát huy. Đặc biệt là các hội khuyến học trong các dòng họ cũng đang được phát huy. Đây không chỉ là di sản của riêng dòng họ đâu, mà từ dòng họ dẫn đến của dân tộc, đất nước. Nó sẽ mở ra từ dòng họ đến đất nước”, PGS-TS Huy nói.